در باره شخصيت آيةالله اصفهانى و مقامات علمى و نظرات سياسى او تاكنون تحقيقى نشده است . اصولاً تا زمان مرجعيت ميرزا محمد تقى شيرازى و شريعت اصفهانى كمتر مرجعى را سراغ داريم كه مستقيماً در كارهاى سياسى دخالت كرده باشد . اوضاع جهان نيز براى چنين دخالتهايى آماده نبود . او رهبرى معتدل و ميانهرو و مصلحتشناس بود . روابط خود را با دولت ايران و عراق حفظ مىكرد . حتى بعد كه به مقام مرجعيت كل و بلامنازع رسيد و در ايران تحولات شگرفى مانند نظام وظيفه و تغيير لباس و كشف حجاب پيش آمد اقدام حادى نكرد . پس از فوت ميرزاى نائينى (1355 ق) مقام مرجعيت در وجود آيتالله اصفهانى انحصار يافت و تا ده سال بعد كه زندگى را بدرود گفت بر مسند رياست حوزه علميه نجف تكيه داشت . اين تمركز مرجعيت و قبول شيعيان عالم در وجود هيج مرجعى قبل از اصفهانى ديده نشده بود . تبحر او در علوم شرعى و معارف اسلامى و ملكات و مكارم اخلاقى و حلم و جود و بزرگوارى و موقعشناسى و روابط دوستانهاى كه با دولتهاى اسلامى بخصوص بلاد شيعه برقرار كرده بود و اطمينانى كه دولتهاى بزرگ به نظر صائب و قدس و تقواى او داشتند سبب شد كه نه تنها سفر طلاب از شرق و غرب عالم به نجف بلامانع شود ، بلكه مشكلى نيز در انتقال وجوه شرعى از كشورهاى ديگر به محضر اصفهانى پيش نيامد . راتبه طلاب و علماى نجف را مرتباً مىپرداخت و به وضع بهداشت و معالجه ايشان شخصاً رسيدگى مىفرمود : در ايام جنگ جهانى دوم كه خواربار به نجف نمىرسيد نان رايگان بين
اهالى توزيع مىكرد . مقدار وجوه شرعى كه نزد آيتالله اصفهانى مىرسيد بىسابقه بود . هزينههاى او را براى معاش طلاب و امور خيريه و توزيع نان و نيز مخارجى كه براى ترويج مذهب تشيع در آسيا و افريقا داشت در ماه حدود سى هزار دينار عراقى برآورد كردهاند و نمايندگانى كه براى ترويج معالم دين و ارشاد شيعيان مىفرستاد در بالا بردن سطح فكرى شيعيان جهان بسيار مؤثر بود . آيتالله اصفهانى در سالهاى آخر زندگى به درد پا مبتلى بود ولى هرگز از تدريس و فعاليتهاى اجتماعى باز نمىايستاد . در سال
آخر زندگى براى معالجه و استراحت به لبنان رفت و چندى در بعلبك اقامت داشت ليكن در آنجا به زمين خورد و رانش شكست . ناچار او را با هواپيما به بغداد بازگرداندند . اما پس از چند روز در شب نهم ذى حجه 1365 ق در عمر 81 سالگى در كاظمين داعى حق را لبيك گفت و جهان علم و دين را با مرگ خود داغدار كرد . نعش او را به نجف حمل كردند و بعد از تشييعى بىسابقه در جوار استادش آيةالله خراسانى به خاك سپردند . خبر رحلت او دنياى تشيع را تكان داد . در تهران و ساير بلاد ايران و عراق و لبنان و سوريه و هند و افريقا مجالس عظيم فاتحهخوانى برپا شد و شاهان و رؤسا و وزراى بلاد اسلامى همراه با ساير مسلمانان در آنها شركت داشتند . (دائرةالمعارف تشيع)

ابوحمزه ثُمالى :

ابوعبدالله جعفر بن محمد صادق (ع) در باره او فرمود : «ابوحمزة فى زمانه مثل سلمان فى زمانه» يعنى ابوحمزه در زمان خود همان مرتبت و مقام را دارد كه سلمان در زمان خود داشت (او نزد ما به منزله سلمان نزد رسول الله است) .

در رجال كشى از على پسر ابوحمزه روايت شده است كه : «قال الصادق لابى بصير اذا رجعت الى ابى حمزة الثمالى فاقرءه منى السلام و اعلم انه يموت فى شهر كذا يوم كذا ... قال ابوبصير : جعلت فداكم ، والله لقد كان فيه انس و كان لكم شيعه . قال صدقت ما عندنا خير لكم . قلت شيعتكم معكم ؟ قال: ان هو خاف الله و راقب نبيه و توقى الذنوب . فاذا فعل كان فى درجاتنا . قال فرجعنا تلك السنة فما لبث ابوحمزة الا يسيرا حتى توفى رحمه الله» يعنى امام صادق (ع) به ابوبصير فرمود : وقتى برگشتى سلام ما را به ابوحمزه ثمالى برسان و بدانكه او در فلان ماه و فلان روز خواهد مرد . ابوبصير گفت : فدايت شوم، به خدا قسم او مردى با محبت و از شيعيان شما بود . فرمود: راست گفتى ، آنچه نزد ماست براى شما بهتر است . عرض كردم آيا شيعه شما با شما خواهد بود ؟ فرمود : اگر او از خداى بترسد و احكام پيامبر او را پاس دارد و خود را از گناهان حفظ كند ، پس وقتى چنين كند در درجات ما خواهد بود . ابوبصير گويد : ما در همان سال برگشتيم و ابوحمزه بعد از زمانى اندك وفات يافت . رحمت خداى بر او باد .

از خود ابوحمزه نقل است كه گفت : روزى امام صادق (ع) كسى را به نزد من فرستاد و مرا بخواند ، چون به محضرش رفتم و مرا ديد فرمود : من چون تو را مىبينم احساس آرامش و آسايش مىكنم .

علاوه بر اخلاص در تشيع و ولاى اهل بيت (ع) و كوششى كه در جمع ادعيه و اخبار ائمه اطهار (ع) به كار برده ، مفسر و محدثى عالى مقام بوده و تصانيفى از خود برجاى گذاشته كه از مآثر اصيل و قديم شيعه به شمار مىرود . از جمله تصنيفات اوست : تفسير القرآن كه گرچه اصل آن در دست نيست ليكن ابن نديم در الفهرست و حاج خليفه در كشف الظنون از آن ياد كرده و ثعلبى در تفسير الكشف و البيان و ابن شهر آشوب در اسباب النزول و المناقب قسمتهائى از آن را نقل كردهاند ; اثر ديگر ابوحمزه مجموعهاى است از نوادر حديث به نام النوادر كه آن را حسن بن محبوب از او روايت كرده است ; ديگر از تأليفات او رسالهاى است در حقوق كه از على بن الحسين (ع) روايت كرده است ; اثر ديگر او كتاب الزهد است كه آن را با كتاب النوادر ، حميد بن زياد از ابوجعفر محمد بن عياش بن عيسى و او از ابوحمزه روايت كرده است. از ابوحمزه ادعيه بسيار روايت شده است . مهمترين آنها دعاى بزرگ و مشروح سحر است كه به نام دعاى ابوحمزه ثمالى معروف است . اين دعا را شيخ ابومحمد هارون بن موسى تلعكبرى به اسناد خود از حسن بن محبوب زراد و او از ابوحمزه روايت كرده و آورده است كه على بن الحسين (ع) در ايام رمضان هر سحر آن را تلاوت مىفرموده است . فصاحت الفاظ و بلاغت معانى و مضامين دعا بر اصالت و صحت انتساب آن گواهى مىدهد .

در باره سال وفات ابوحمزه اختلاف است . بعضى سال مرگش را 105 ذكر كردهاند . درين صورت فقط مىتوانسته است در حضور امام سجاد (ع) و امام صادق(ع) رسيده باشد ، در صورتى كه روايات بسيارى دال بر هم عصرى او با امام صادق (ع) و امام كاظم (ع) در كتب حديث مندرج است . ابن سعد كاتب واقدى در طبقات مرگ او را در زمان خلافت منصور
عباسى (136 ـ 158 ق) آورده و شيخ طوسى و نجاشى و بعض ديگر از علماى رجال اين تاريخ را 150 ق ثبت كردهاند . اما در كتب رجال ، حسن بن محبوب (م 224 ق) را از راويان اخبار ابوحمزه ثمالى آورده و روايات و ادعيه او از جمله دعاى بزرگ سحر را نقل كردهاند . در سال 150 ق حسن بن محبوب كمتر از دو سال عمر داشته بنابر اين سماع حديث از ابوحمزه چگونه كرده است ؟ ولى قول ديگرى هست كه ابوحمزه بعد از مرگ منصور وفات يافته است و سن مناسب براى استماع و روايت حديث كمتر از سن بلوغ نيست بنابر اين بايد سال وفات ابوحمزه را بعد از 165 ق بدانيم . (دائرةالمعارف تشيع ، بحارالانوار)

ابوحنيفه :

لكلرك گويد ابوحنيفه بزرگترين گياهشناس مشرق است و از اينكه ابن ابى اصيبعه از ترجمه حال او غفلت كرده تعجب مىكند و مىگويد ابن بيطار نزديك پنجاه نبات را كه قدما بر آن اطلاع نداشتند از ابوحنيفه نقل مىكند و در همه جا مشهود و هويداست كه دينورى به نقل اكتفا نكرده و خود به نفسه انواع گياهان مشروحه كتاب خود را ديده و فحص و تتبع كرده است و اضافه مىكند كه : در ضميمه نسخهاى از شرح ارجوزه طب ابن سينا كه در كتابخانه پاريس موجود است نسبت و نام ابوحنيفه بدين گونه ضبط شده است : ابوعبدالله ابن على العشاب ، و مىنويسد در صف اول گياهشناسان و علماى خواص ادويه است و سفرهاى بسيار براى شناختن منابت نبات و اسامى آن كرده است . انتهى .

ابوحنيفه :

او در اول ، مذهب مالكى داشت سپس طريقت اسماعيليه گرفت و ملازم صحبت المعز ابى تميم معد بن المنصور گرديد و آنگاه كه معد به ديار مصر شد با او بود و در مستهل رجب 363 يا در جمعه سلخ جمادى الآخر آن سال به مصر درگذشت و معز بر او نماز گزارد و او در ميان اسماعيليه سمت داعى داشت و پدر او ابوعبدالله محمد، عمرى طويل و در سال 351 به صد و چهار سالگى به قيروان وفات كرد ، و ابوحنيفه را فرزندان شريف و صالح بوده است از جمله ابوالحسن على بن نعمان كه معز خليفه فاطمى او را با ابى طاهر محمد زحلى به اشتراك قاضى مصر كرد و نيز ابوحنيفه را كتابى ميان فقهاى شيعه مشهور و
هم اكنون موجود است به نام دعائم الاسلام . و مجلسى در بحار جلد اول معتقد است كه ابوحنيفه شيعى اثنى عشرى است لكن به تقيّه خود را هفت امامى مىنمايد . رجوع به ابن خلكان و تاريخ يافعى و خطط مصر ابن زولاق شود .

ابوحنيفه :

مىگويند : جدّش ثابت به حضور اميرالمؤمنين (ع) مشرّف شده و آن حضرت براى او و ذريّهاش از خداوند طلب بركت كرده بود .

وى از تابعين به شمار آمده و صحبت چهار تن از صحابه رسول (ص) يعنى انس بن مالك و عبدالله بن ابى اوفى به كوفه و سهل بن سعد ساعدى را به مدينه و ابوالطفيل عامر بن واثله را به مكه دريافته و از هر چهار تن اخذ روايت كرده است .

بدين سبب و نيز به سبب شدت محبت او به اهلبيت رسول (ص) محدثان اهل سنت را با وى عداوتى خاصّ بوده است .

به هر حال از تتبع در حالات وى چنين به نظر مىرسد كه او واقعا به اهل بيت عصمت و طهارت و مخصوصا به اميرالمؤمنين (ع) ارادت مىورزيده و مخالفين آن حضرت را ضد حق مىدانسته است . امام باقر (ع) از جمله مشايخ و اساتيد او بوده ، و در مناقب (1/167) شرح ملاقات او با آن حضرت در مدينه آمده است كه چگونه در پاسخ ايشان در اعتراض به روش قياس با كمال ادب زانو مىزند و خود را از قياس فاسد برى مىسازد .

مناظرات و مباحثات او با امام صادق(ع) در امر قياس در دين مكرر بوده و در تاريخ مسطور است . همين روش او در فقه بعد منفى ابوحنيفه را تشكيل مىداده است ، ولى (حسب استنباط صاحب مقاله مندرج در دائرةالمعارف تشيع) مخالفتهاى امام صادق(ع) با وى كه در وقايع مختلف با لحنهاى حادّ نقل شده است بى شك صرفا جنبه علمى و بحثى داشته است و با آن احترامى كه ابوحنيفه نسبت به آن حضرت داشته و با شهرتى كه از موالات او با اهلبيت(ع) در كتب حنفى مذكور است ، بعيد مىنمايد كه حضرت با او رفتارى عدائى داشته باشد ، و مطالبى كه در كتب شيعه ، به ويژه كتب متأخرتر ، در اين باره آمده است ظاهراً بايد انعكاسى از مخالفتها و تنديها و ناسزاهاى پيروان حنفى و شيعى باشد كه در شهرها در كنار هم مىزيستهاند و از نعمت تسامح و اغماض محروم بودهاند، و اين همه بويژه در دوره صفوى كه با دشمنان سياسى خود تركان عثمانى كه مذهب حنفى داشتند در ستيز بودهاند به اوج خود مىرسد . ابوحنيفه خود گفته است كه كسى را فقيهتر از حضرت صادق (ع) نديدهام .

ابوجعفر منصور خليفه وى را از كوفه به بغداد طلبيد و توليت قضا به وى دادن خواست و ابوحنيفه ابا كرد . ابوجعفر گفت قسم به خدا كه تقلد اين امر كنى و او گفت قسم به خدا كه نكنم ابوجعفر قسم خويش تكرار كرد . ابوحنيفه نيز سوگند را مكرر ساخت و گفت من اهليت قضا ندارم ، ربيع بن يوسف حاجب گفت نبينى اميرالمؤمنين را كه سوگند ياد مىكند ! ابوحنيفه گفت اميرالمؤمنين بر اداء كفاره سوگندان خويش از من تواناتر است و منصور او را در وقت به زندان فرستاد . باز ربيع حكايت كند كه منصور خليفه را ديدم كه با ابوحنيفه در امر قضا مشاجره مىكرد و ابوحنيفه مىگفت از خداى بپرهيز و جز خداى ترسان را بر امانت خويش مگمار به خدا سوگند من در حال رضا بر خويش ايمن نيستم تا چه رسد به حال غضب ، و باز خطيب گويد آنگاه كه منصور مدينه دارالسلام بساخت و مسجدى در جانب مسجد رصافه بنا كرد ابوحنيفه را بطلبيد و قضاى رصافه را بدو عرض كرد و او سر باز زد مهدى گفت اگر اين شغل نپذيرى تو را تازيانه زنم گفت آيا راست گوئى گفت آرى . او دو روز بر مسند قضا نشست و به روز سوم رويگرى با مردى به مظالم آمد و گفت مرا بر او دو درهم و چهار دانگ است بهاى لگنى روئين . ابوحنيفه به مدعى عليه گفت بپرهيز از خداى و بشنو كه رويگر چه مىگويد . مرد انكار كرد ابوحنيفه به صفار گفت چه گوئى ؟ گفت او را سوگند ده . ابوحنيفه به مرد گفت بگوى : والله الذى لا اله الا هو . و مرد آغاز گفتن كرد و ابوحنيفه چون چنين ديد بقيه سوگند قطع كرد و دست در آستين برد و صرّهاى بيرون كرد و دو درهم ثقيل به صفار داد و او برفت و پس از دو روز ابوحنيفه بيمار شد و بيمارى او شش روز بكشيد و وفات يافت . و باز گويند كه يزيد بن عمر بن هبيره فزارى امير عراقين خواست قضاء كوفه بدو تفويض كند در ايام مروان بن محمد آخرين ملوك بنى اميه ، و او نپذيرفت و يزيد امر داد تا ابوحنيفه را چند روز به تازيانه بزدند و ابوحنيفه از امتناع خويش باز نايستاد و يزيد در آخر او را رها كرد و آنگاه كه احمد بن حنبل را براى قول به عدم خلق قرآن تازيانه زدند احمد پيوسته ابوحنيفه را ياد مىكرد و مىگريست و بر او رحمت مىفرستاد . اسماعيل بن حماد بن ابى حنيفه گويد بر كناسه مىگذشتيم در آنجا پدرم را گريه افتاد ، از علت گريه او پرسيدم گفت : پسرك من ! در اين مكان ابن هبيره پدر مرا ده روز هر روزى ده تازيانه بزد كه قبول منصب قضا كند و او سر ب

سبحان الله فراخ چون چهچون رخصتهاى بوحنيفه

مى جوشيده حلال است سوى صاحب رأىشافعى گويد شطرنج مباح است بباز

و نيز گويد :

روى غلامان خوب و سيكى روشنقبله امت شده است و دام امامان

اينت مسكر حرام كرد چو خوكو آنت گفتا بجوش و پر كن طاس

باده پخته حلال است به نزد توكه تو بر مذهب بويوسف نعمانى

يوسف بن اسباط مىگفت كه ابوحنيفه بيش از چهارصد حديث رسول را نقيض آورد . پرسيدند از چه قبيل ؟ گفت : رسول فرمود : اسب را دو بهره و مرد را يك بهره است و ابوحنيفه گفت من سهم مؤمنى را از سهم بهيمهاى كمتر ندانم و رسول خدا و اصحاب او اشعار بدن مىكردند و ابوحنيفه گفت : اشعار مثله است و مثله روا نيست و رسول صلى الله عليه و آله فرمود : خريدار و فروشنده تا از يكديگر جدا نشدهاند اختيار فسخ دارند و ابوحنيفه گويد پس از ايجاب عقد خيارى نيست و رسول صلى الله عليه و آله هر وقت اراده سفر مىكرد يكى از زنان را براى سفر به قرعه برمىگزيد و اصحاب را نيز قرعه مىزدند و ابوحنيفه گفت : قرعه قمار است . گويند : شيخ مفيد در محضر اكابر عباسيان و شيوخ حنفيان گفت كه : ابوحنيفه گويد : شرب نبيذ مسكر حلال طلق است و آن سنتى باشد و تحريم آن بدعتى و نيز ابوحنيفه مىگفت لو ادركنى رسول الله لاخذ بكثير من قولى و نيز گويند : قرائت و تكبير نماز را به فارسى اجازت داد .

سفيان و مالك و حماد و شافعى و اوزاعى گفتهاند : ما ولد فى الاسلام اشأم من ابىحنيفه .

مردم شيعه در مقام توهين ابوحنيفه گويند كه مسئله غسل و مسح مسئلتى است خلافى ميان خدا و ابوحنيفه چه او تعالى فرمود : (و امسحوا برؤسكم و ارجلكم الى الكعبين) و ابوحنيفه گفت : يجب غسل الرجلين .

صاحب يواقيت العلوم گويد : ازاله نجاست كردن نزديك شافعى جز به آب مطلق روا نباشد و به نزديك ابوحنيفه روا باشد به هر مايعى لطيف چون سركه و ماء ورد . و از مجموع مثالبى كه مخالفين ابى حنيفه بدو نسبت كنند و شمّهاى از آن نقل شد برمىآيد كه او با مسلمانى و زهد و عفاف ، در احكام فقه با سعه فكر و نظرى ديگر مىديده و تعبد را در قوانين شرعيه از دين نمىشمرده است . و از سخنان اوست : لو علم الملوك ما نحن فيه من لذة العلم لحاربونا بالسيوف .

ابوحَيّان :