ابوحيّان توحيدى :

اوراست : رد ابن جنى در شعر متنبى ; كتاب المحاضرات و المناظرات ; كتاب الامتاع و الموآنسة در دو جلد ; كتاب الحنين الى الاوطان ; كتاب تقريظ الجاحظ ; كتاب البصائر و الذخائر در ده مجلد ; كتاب الصديق و الصداقة ; كتاب المقامات ; كتاب مثالب الوزيرين (ابى الفضل بن عميد و صاحب ابن عباد) ; الاشارات الالهية ; الزلفة; كتاب المقابسات (چاپ بمبئى و قاهره) ; رياض العارفين ; الحج العقلى ; رساله فى اخبار الصوفيه ; رسالة بغداديه ; رسالة فى زلات الفقهاء . حاجى خليفه دو كتاب ديگر از او نام مىبرد. يكى الاقناع و ديگر بصائر القدما و بشائر الحكما و شايد الاقناع همان كتاب الامتاع و بصائر القدما همان بصائر و ذخائر باشد والله اعلم .

اين گفته بر اساسى نيست چه ابن قفطى در باب اخوان الصفا و خلان الوفا مىگويد در 373 وزير صمصام الدولة بن عضدالدوله در امر اخوان الصفا از او سؤالى كرده است . و از مداركى كه ياقوت در معجم الادبا بدست مىدهد برمىآيد كه او تا رجب سال 400 نيز حيات داشته و بيش از هشتاد سال زندگانى كرده است ونزد ابى سعيد سيرافى و على بن عيسى رمانى تحصيل علم و ادب كرده و فقه شافعى را از ابى حامد مروزى و ابىبكر شافعى فراگرفته و نيز در دروس يحيى بن عدى و ابوسليمان محمد بن طاهر منطقى حضور يافته است و باز گويند در آخر عمر كتابخانه خويش بسوخت و علت آن چنانكه خود گويد عدم توجه بغداديان در مدت بيست سال اقامت او به بغداد بدو بوده است و در مقدمه كتاب الصداقه و الصديق گويد همه مردم بغداد از او دورى مىجستند . و در نسبت او به توحيدى
گفتهاند يكى از اجداد او خرماى معروف به توحيد مىفروخته و بعضى گويند منسوب به اهل العدل و التوحيد لقب معتزله است و باز كتابى به نام التذكرة التوحيديه به وى نسبت كردهاند كه ظاهراً در چند مجلد بوده است و گويند وزن مركبى كه او در تصانيف خود بكار برد چهارصد رطل برآمده است .

ابوخالد :

ابوخالد :

ابوخالد در عهد حجاج تحت تعقيب بود و مدتى متوارى مىزيست و سپس به مكه پناه جست و در آخر عمر جهت ديدار مادر به كابل سفر كرد .

ابوالخطّاب :

ابوخَيْثَمه :

ابوداود سجستانى :

يافعى گويد : كان ابوداود رأساً فى الحديث و رأسا فى الفقه ذا جلالة و حرمة و صلاح و ورع . ابراهيم حربى گويد : حديث در كف ابىداود چون آهن در دست داود نبى نرم است و او با علم خويش ورع و تقوى را جمع كرد . ابن خلكان گويد : احد حفاظ الحديث و علمه و علله و كان فى الدرجه العالية من النسك و الصلاح . شيخ ابواسحاق شيرازى در طبقات الفقهاء او را از اصحاب امام حنبل شمرده است . و ابوبكر ابن راشد در تصحيح المصابيح از ابوداوود حكايت كند كه مىگفت: از پيامبر پانصد هزار حديث نوشتم و چهار هزار و هشتصد حديث از آن عده كثيره برگزيدم و آن كتاب سنن است ، مركب از اخبار صحاح و شبه صحاح و نزديك به صحاح و تنها چهار حديث از آن دين مرد را بسنده باشد . يكى از آن چهار قول رسول صلوات الله عليه است كه فرمود : «الاعمال بالنيات» يعنى در عمل ، كار ، دل و قصد و آهنگ راست . و ديگر فرمود : «من حسن ايمان المرء تركه مالا يعنيه» يعنى از نشانههاى نيكوئى ايمان آن است كه از هر چه نه به كار توست دست بدارى . و ديگر فرموده: «لا يكون المؤمن مؤمناً حتى يرضى لاخيه ما يرضاه لنفسه» . يعنى مؤمن مؤمن نبود تا آنگاه كه براى ديگران آن پسندد كه خود را پسندد . و ديگر فرمود : «الحلال بين و الحرام بين و بين ذلك امور مشبّهات ، فمن ترك الشبهات نجى من المحرمات و من اخذ بالشبهات ارتكب المحرمات فهلك من حيث لا يعلم» . يعنى روا و حلال پيدا ، و ناروا و حرام پيداست و ميان اين دو امورى است كه حكم آن روشن نيست و مشتبه است هر كه از اين امور پرهيز جست از نارواها و محرمها ايمن ماند و آنكه بدانان يازيد در ناروائيها و حرامها افتاد و از آنسوى كه ندانست خود را به ورطه هلاك افكند .

و ابوداوود به سال دويست و هفتاد و پنج (275) به بصره درگذشت و عبدالله بن عبدالواحد هاشمى بر وى نماز كرد . حاجى خليفه علاوه بر سنن دو كتاب يكى به نام ناسخ القرآن و منسوخه و ديگرى را به قولى، به نام دلائل النبوه به نام او آورده است . و ابن النديم كتابى ديگر موسوم به كتاب اختلاف المصاحف از او نام برده و در قاهره كتابى به نام مراسيل منسوب بدو به طبع رسيده است . (لغتنامه دهخدا)

ابودُجانه :

از امام صادق (ع) نقل است كه فرمود : ابودجانه در روز احد عمامهاى به سر بسته و گوشه آن را از پشت آويخته و با تكبر و تبختر در وسط ميدان گام همىزد . پيغمبر(ص) فرمود : اين گونه راه رفتن را خدا دشمن دارد جز هنگام نبرد در راه خدا .

ابودَحْداح :

ابودرداء :

ابن قتيبه در الامامه و السياسه مىنويسد: در آغاز خلافت ظاهرى على(ع) ابودرداء و ابوهريره از سوى معاويه به نزد حضرت آمدند و گفتند : يا على ! شخصيت و فضيلت تو محفوظ است و كس نتواند آن را منكر گردد ولى معاويه از تو تقاضائى دارد و آن اينكه كشندگان عثمان را به دست او سپارى و اگر تو در اين امر موافقت كنى بر فرض كه معاويه باز هم به عناد خويش ادامه
دهد ما با تو خواهيم بود . حضرت فرمود : شما قاتلان عثمان را مىشناسيد ؟ گفتند : آرى . فرمود : برويد و آنها را دستگير كنيد . آنان به نزد محمد بن ابىبكر و عمار ياسر و
مالك اشتر رفتند و به آنها گفتند : شما كشندگان عثمانيد و ما مأموريم شما را به نزد معاويه بريم . ناگهان اهل مدينه خبردار شدند و همگى به يكباره از خانهها بيرون شده تعداد ده هزار تن گرد آمدند و فرياد زدند : ما همه كشندگان عثمانيم . آندو چون آن صحنه بديدند مأيوسانه از مدينه به شام بازگشتند و به خانه خود در حمص خزيدند، و به نقل نصر بن مزاحم آندو در جنگ صفين شركت ننمودند . (سفينة البحار و دهخدا)

ابودُلامة :

امن صهباء صافية المزاجكانّ شعاعها ضوء السراج

اقاد الى السجون بغير جرمكانى بعض عمّال الخراج

ابودُلَف :

فاذا ولى ابودلفولت الدنيا على اثره

يا طالباً للكيمياء و علمهمدح ابن عيسى الكيمياء الاعظم

و گويند : ابودلف او را بدين دو بيت ده هزار درم صله داد و اين امير را با آنكه خدمت خلفا داشت كتب بسيار است از جمله : كتاب النزه ; كتاب سياسة الملوك ; كتاب السلاح ; كتاب البزاة و الصيد ، اين كتاب ظاهراً همان است كه ابن النديم به نام كتاب الجوارح و اللعب بها ياد مىكند و باز ابنالنديم گويد او را صد ورقه شعر است . و او از 210 تا 225 به قول ابن خلكان سال وفات او به بغداد در قلمرو حكومت خويش فرمانروائى داشت .

ابودُلَف كاتب :

ابودلف ينبوعى :

ابوالدنيا :

ابودَهْبَل :

ابوذر غَفارى :

«داستان اسلام آوردن ابوذر»

«مقام و منزلت ابوذر»

و از امام باقر (ع) منقول است كه : ابوذر از خوف خدا چندان گريست كه چشمش آزرده شد ، به او گفتند كه دعا كن خدا چشمت را شفا بخشد ، وى گفت : مرا چندان غم آن نيست ، گفتند : چه غمست كه تو را از چشمت بى خبر كرده ؟ گفت : دو امر عظيم كه در پيش دارم و آن دو بهشت و دوزخ است .

«هجرت ابوذر از مدينه ،

تبعيد و وفات او»

ابوذر كه اين كارهاى شگفت را از نزديك مشاهده مىكرد و آنها را با مكتب اسلام و رهبرى اسلامى سازگار نمىديد تاب تحمل را از دست بداد و زبان به طعن و اعتراض گشود .

او مىگفت : آيه : (الذين يكنزون الذهب و الفضة و لا ينفقونها فى سبيلالله فبشرهم بعذاب اليم) اهل اسلام را نيز شامل است ، و معاويه را عقيده آن بود كه حكم اين آيه به يهود و نصارى اختصاص دارد . معاويه از بيتالمال به بيت مال الله تعبير مىكرد ، و ابوذر مىگفت : از آن روى بيت مال الله تعبير مىكنى كه حساب آن را در روز جزا جواب گوئى ، و حال آن كه بيتالمال مسلمين است و محاسبه آن را در دنيا مفروغ مىبايد ساخت ; ابوذر به امر به معروف و نهى از منكر مىپرداخت و معاويه را از امور نالايق منع مىكرد و اين بر معاويه گران مىآمد . وى با مردم شام از على (ع) و فضايل آن حضرت سخن مىراند تا جائى كه جمعى از آنها را به تشيع مايل ساخت و چنين مشهور است كه شيعه شام و جبل عامل از آثار او است .

عثمان در پاسخ نوشت : هر چه زودتر او را بر شتر بدراه و به همراه راهنمائى خشن به مدينه فرست آنچنان كه بر اثر خستگى راه و بىخوابى ياد من و تو از خاطرش برود .

اميرالمؤمنين (ع) و حسنين و عقيل به احترام وى او را مشايعت كردند ، مروان حكم وزير خليفه سخت اعتراض نمود و ميان او و على (ع) سخنانى رد و بدل شد و بالجمله ابوذر به ربذه رفت و در آن بيابان با چند رأس گوسفند به سختى امور معاش خود و خانوادهاش را مىگذراند ، چندى نگذشت كه آفتى آنها را دچار گشت و همه تلف شدند . پسرش ذر و همچنين همسرش در آن جا درگذشتند و او ماند و دخترش ، همان دختر نقل مىكند كه : سه روز گذشت و هيچ غذائى به ما نرسيد ، گرسنگى بر ما غلبه كرد ، پدر به من گفت : بيا به اين صحراى ريگستان رويم ، باشد كه گياهى به دست آريم و بخوريم ، و چون رفتيم چيزى به دستمان نيامد ، پدرم ريگى جمع كرد و سر بر آن نهاد ، نگريستم ديدم چشمها مىگردد و حالت احتضار به او دست داده
گريستم و گفتم : اى پدر ! من در اين بيابان با تو چه كنم ؟ گفت : اى دختر ! بيم مدار كه چون من بميرم جمعى از اهل عراق برسند و به امر تجهيز من بپردازند كه اين را پيغمبر(ص) به من خبر داده ، پس چون من مُردم عبايم را به رويم بكش و كنار راه عراق بنشين ، چون قافله برسد نزديك برو و بگو : ابوذر وفات يافت . دختر گويد : در اين حال چشمش به ملكالموت افتاد ، گفت : خوش آمدى دوستم ! در وقتى آمدى كه سخت در انتظارت بودم ، رستگار مباد آنكه به ديدار تو ناخوشنود باشد ، خداوندا مرا هر چه زودتر به جوار خود برسان كه همواره مشتاق لقاى تو بودهام .

ابن عبدالبر گويد : وفات ابوذر در سال سى و يكم يا سى و دوم هجرت بوده و عبدالله بن مسعود بر او نماز گزارد . (تلخيص از بحار و منتهى الآمال و لغتنامه دهخدا)