ابو عمرو:

از وى نقل شده كه گفت : پدرم از ترس حجاج به يمن فرار كرد ومن با او بودم روزى در صحراى يمن به راهى مىرفتيم شخصى كه از حال ما با خبر بود به ما رسيد واين شعر را خواند :

لا تضيقنّ بالامور فقدتكشف غمائها بغير احتيال

از مضمون شعر معلوم شد كه وى مژدهاى دارد ، پدرم از او پرسيد مگر چه خبر شده ؟ وى گفت : حجاج درگذشت . من در «من اغترف غرفة» غرفه را به فتح اختيار كرده بودم بدنبال شاهدى از سخن عرب بودم كه آيا بر اين وزن كلمهاى آمده يا نه وچون از شعر او شنيدم «فرجة» به فتح فاء واين را شاهد انتخاب خود ديدم آنقدر خوشحال شدم كه بيش از خوشحاليم از مرگ حجاج .

ابو عمرو شيبانى :

ابن النديم در فهرست گويد :

ابو غالب:

ابو غره :

ابوالغوث منبجى :

اذا ما بلغت الصادقين بنى الرضافحسبك من هاد يشير الى هادى

اذا اوعدوا اعفوا وان وعدوا وفوافهم اهل فضل عند وعد وايعاد

ينابيع علم الله اطواد دينهفهل من نفاد ان علمت لاطواد

عباد لمولاهم موالى عبادهشهود عليهم يوم حشرو اشهاد

بميلاده الانباء جاءت شهيرةفاعظم بمولود واكرم بميلاد

(بحار: 50/216)

ابوالفُتُوح :

اوراست : شرح مشكلات الوسيط و الوجيز غزّالى ; كتاب تتمة التتمة لابى سعد المتولى . او به روزگار خويش در اصفهان در فتوى محل اعتماد بود . مولد و ممات او به اصفهان بود . (روضات الجنات و لغت نامه دهخدا)

ابوالفُتُوح :

از تفسير فارسى او ظاهر مىشود كه معاصر صاحب كشاف بوده وبعض ابيات كشاف به او رسيده اما تفسير كشاف را نديده است واين تفسير فارسى او در رشاقت تحرير وعذوبت تقرير ودقت نظر بى نظير است فخر الدين رازى اساس تفسير كبير خود از آن اقتباس كرده وجهت دفع توهم انتحال بعض از تشكيكات خود را بر
آن افزوده ودر مطاوى اين مجالس پر نور شطرى از روايات ولطائف نكات واشارات او مسطور است و او را تفسيرى عربى هست كه در خطبه تفسير فارسى به آن اشارت كرده اما تاكنون به نظر فقير نرسيده وشيخ عبدالجليل رازى در بعض مصنفات خود ذكر شيخ ابوالفتوح آورده وگفته كه خواجه امام ابوالفتوح رازى مصنف بيست مجلد است از تفسير قرآن ودر موضع ديگر گفته كه خواجه امام ابوالفتوح رازى بيست مجلد تفسير قرآن از او است كه ائمه وعلماى همه طوائف آنرا طالب وبدان راغبند وظاهراً اكثر آن مجلدات از تفسير عربى او خواهد بود زيرا كه نسخه تفسير فارسى او چهار مجلد است كه هر كدام بمقدار سى هزار بيت باشد وشايد كه هشت مجلد نيز سازند پس باقى آن مجلدات از تفسير عربى او خواهد بود وفقنا الله لتحصيله والاستفادة منه بمنّه و جوده . از بعض ثقات مسموع شده كه قبر شريفش در اصفهان است . انتهى .

تاريخ دقيق تولد و وفات وى در دست نيست ، ولى از قرائن برمىآيد كه وى حدود 470 متولد شده و در بين سالهاى 552 و 559 درگذشته است . (لغت نامه دهخدا و دائرة المعارف تشيع)

ابوفراس حَمْدانى :

أبوفراس با چند مزيت از شاعران ديگر ممتاز است . مهمتر از همه سجايا وخصال شخصى اوست . او زيبا روى وبرازنده ودلير وبخشنده وجوانمرد بود . مىكوشيد خود را با اسطورههاى شعر عربى وصفاتى كه براى خود در اشعارش مىشمرد منطبق كند ودر بزم ورزم وسيف وقلم سرمشق ديگران باشد. مزيت ديگر او مقام شامخى است كه در شاعرى پيدا كرد تا جائى كه متنبى او را بر خود مقدم مىشمرد . او مضامين رزمى وعشقى را چنان با مناعت واستوارى بيان كرده كه كمتر شاعرى به او رسيده است . شعر او غالباً در شرح مفاخر آل حمدان ومدح سيفالدوله وشرح دلاوريها واستقامت وپايمردى خود او در جنگها ودر برابر مشكلات زندگى است . در يك قصيده رائيه 225 بيتى تاريخ خاندان خود را خلاصه كرده است . معمولاً قصيده را با نسيب وغزل آغاز مىكند ولى هرگز در برابر معشوقه لابه نمىكند وخود را دست كم نمىگيرد. قصائدى كه در زندانهاى خرشنه واستانبول ساخته ـ وبه روميات معروف است ـ سراسر حب وطن وحماسه واشتياق به يار وديار ودرد دل با مادر وكمى هم خودستائى است . از پسر عمش سيف الدوله هم محترمانه گله كرده كه چرا براى نجات او از بذل جهد ومال كوتاهى مىكند . علاوه بر خصال شخصى ومقام ادبى ، وى شيعى پاك اعتقاد وشاعر آل محمد (ع) بود وبا صراحت وشجاعت فضائل اميرالمؤمنين على (ع) ومناقب ائمه معصومين (ع) را شرح داده مطاعن ومثالب بنى عباس وساير دشمنان ايشان را برشمرده است . قصيده «شافيه» 85 بيتى او كه در جواب ابن سكره عباسى در دفاع از آل على(ع) به مطلع ذيل سروده :

«حق شكست خورده ودين مرده است وحق آل رسول الله را (غصب) وقسمت كردهاند» پيوسته حماسه شيعيان بوده وشرحهايى بر آن نوشتهاند .

ابوالفَرَج اصفهانى :

ابوالفضل بيهقى (م 470 هـ) :

دراهمنا تجبى اليكم و ثلجكميرد الينا هذه قسمة ضيزى

لا تخرجن من البيوت لحاجة او غير حاجةو الباب اغلقه عليك موثقا منه رتاجه

و چون غلات در رسيد در سنه اثنتين و اربعمائة آن علت و آن آفت زايل شد. و خواجه ابوالفضل البيهقى گويد: نشايد خدمتكار سلطان را نقد ذخيره نهادن، كه اين شركت جستن بود در ملك. چه خزانه به نقد آراستن و ذخيره نهادن از اوصاف و عادات ملوك است و نه ضياع و عقار ساختن، كه آن كار رعايا بود. و خدمتكار سلطان درجه و رتبت دارد ميان رعيت و ميان سلطان. از رعيت برتر بود و از سلطان فروتر، به سلطان مانندگى نبايد كرد در نقد ذخيره نهادن، و به رعيت مانندگى نبايد جست در ضياع و مستغلات ساختن، اندر خدمت سلطان به مرسومى قناعت بايد كرد و از آن خرجى بر رفق مىكرد در جاه و نفاذ امر. و خرجى متوسط از خدمت سلاطين بيش طمع نبايد داشت. و بدين جاه كسب دنيا نبايد كرد تا بماند، كه اگر جاه را سبب كسب دنيا سازد هم جاه زايل شود هم مال و روا بود كه جان را آفت رسد. و هر كجا كه دارالملك بود بايد كه آن كس را سراى معمور بود، تا بر سر رعيت نزول نبايد كرد. و اگر هر جاى كه پادشاه آنجا نشيند و آنجا شود گوسفندكى چند دارد مصلحت بود، كه هر كه گوسفند ندارد در خدمت سلطان در مروت و ضيافت بر وى فرو بسته باشد و اگر تواند چنان سازد كه خرج وى از مرسوم زيادت آيد، تا هم مروت بود هم دفع آفت، وامانت برزد در گفتن و نوشتن تا از سياست و عزل ايمن بود، و اگر اين جاه خويش در اغاثت ضعفا و اعانت محاويج صرف كند ركنى از اركان سعادت آخرت حاصل كرده باشد، بدين وجه هم در دنيا بى آفت بود هم در عقبى اميدى فسيح بود به رحمت حق تعالى. و من منظوم قوله:

فاسر عنى خاطرى كلهلانفق الايام فى الشكر

كلما مر من سرورك يوممر فى الحبس من بلائى يوم

پس اندك مايه روزگار برآمد كه طغرل برار بر دست نوشتكين زوبين دار كشته آمد و مدت استيلاى وى پنجاه و هفت روز بيش نبود، و ملك با محموديان افتاد، و بر ولى نعمت بيرون آمدن مبارك نيايد و مدت دراز مهلت ندهد.

و در مقدمه تاريخ بيهقى به تصحيح آقايان دكتر غنى و دكتر فياض آمده است كه: در جزء چند كتاب معدودى كه از نثر فارسى پيش از مغول مانده است يكى كتاب حاضر يعنى تاريخ خواجه ابوالفضل بيهقى است كه از شاهكارهاى ادب فارسى بشمار مىرود اين كتاب از جهت موضوع نمونه از تاريخ نويسى خوب و از حيث انشاء مثالى از بلاغت زبان ماست .

در طنز به تواريخ قديم مىنويسد: «اگر چه اين اقاصيص از تاريخ دور است چه در تواريخ چنان مىخوانند كه فلان پادشاه فلان سالار را به فلان جنگ فرستاد و فلان روز جنگ يا صلح كردند و اين آن را بزد و برين بگذشتند امّا من آنچه واجب است بجاى آرم». اين واجب چه بوده است؟ نوشتن تاريخى زنده و حسّاس براى آيندگان. زيرا بيهقى به قول خود تاريخ را براى آيندگان مىنوشته و به خوبى متوجه بوده است كه آيندگان تاريخ زنده و حساس مىخواهند، اين است سرّ اين تفصيل پردازيهاى دلاويز و چهره سازيهاى زيبا كه مايه امتياز اين كتاب شده است .

وليكن براى نوشتن تاريخ تنها داشتن مواد كافى نيست، هنرى هم لازم است كه از اين مواد استفاده كند يعنى انشائى كه بتواند گذشته محو شده را پيش چشم آيندگان مجسم و محسوس سازد و هنر بيهقى اينجا است. در نوشتههاى قديم كمتر كتابى است كه بتواند با كهنگى زبان اينقدر براى خوانندگان خود جذبه داشته باشد و هر خواننده بشرط آشنائى با زبان آن را با ولع و اشتياق و بدون كسالت و ملال بخواند هنر بيهقى اوج بلاغت طبيعى فارسى و بهترين نمونه هنر انشائى پيشينيان است كه زيبائى را در سادگى مىجسته و از تماس با طبيعت زبانى مانند طبيعت گرم و زنده و ساده و با شكوه داشتهاند. در كتاب بيهقى نمونههاى مختلفى از انشا هست و قطعههائى دارد كه از حيث بلاغت سند لياقت زبان فارسى محسوب مىشود.

ديگر كتابى بنام زينة الكتاب كه شايد در آداب كتاب بوده است بيهقى در تاريخ مسعودى دو جا از كتابى بنام مقامات يا مقامات محمودى ياد مىكند و احتمال داده مىشود كه قسمت محمودى تاريخ خود را بدين اسم خوانده باشد يك جا نيز رسالهاى از تصنيف خود ذكر مىكند كه در آن بعضى نامههاى سلطنتى را درج كرده بوده است و محتمل است كه اين همان زينة الكتاب مذكور در ابن فندق باشد. صاحب آثار الوزراء نيز كتابى بنام مقامات بونصر مشگان به بيهقى نسبت داده كه شايد همان مقامات محمودى بوده است به هر حال از مؤلفات بيهقى آنچه عيناً موجود است همين تاريخ مسعودى است، از بقيه فقط آثار و منقولاتى در نوشتههاى ديگران ديده مىشود. در يك مجموعه خطى در كتابخانه آقاى حاج حسين آقاى ملك در تهران چند ورقى هست مشتمل بر شرح بعضى از لغات كتابى كه منسوب به بيهقى است و شايد از زينة الكتاب باشد! و ديگر تأليف او تاريخ مسعودى است. (از دهخدا)

ابو قُبَيس :

در عصر جاهليت اين كوه را امين (امانت دار) مىناميدند كه گويا حجرالاسود نخست از سوى آدم و سپس در عصر نوح در اين كوه به وديعت نهاده شد. (معجم البلدان، دائرةالمعارف بزرگ اسلامى)

ابوقتاده انصارى :

خالد بن وليد بوده ، وچون تعدى خالد را نسبت به مالك بن نويره وقوم او مشاهده نمود به مدينه بازگشت وسوگند ياد كرد كه ديگر هيچگاه زير پرچم خالد قرار نگيرد . ابوقتاده در زمان حكومت مولاى متقيان حضرت على (ع) در ركاب آن جناب
رشادتها از خود نشان داد ، ودر جنگهاى جمل ، صفين ونهروان شركت كرد وسرانجام در شهر كوفه وفات يافت واميرالمؤمنين (ع) بر او نماز گزارد . جمعى از صحابه وتابعين از او روايت كردهاند . (دائرة المعارف تشيع)

ابوقُحافه :

ابوقُرّه :

ابوكالنجار :

1) ابوكالنجر بن فناء خسره فخرالدوله و فلك الأمة.

و صاحب مجالس المؤمنين در ذكر ملوك ديالمه جند ششم از مجلس هشتم ترجمه امير (ابو) كالنجار نوشيروان بن منوچهر ملقب به شرف المعالى و در جند هفتم ابومنصور فولادستان ابن ابوكالنجار و خسرو فيروز ابن ابوكالنجار ملك الرحيم، ابوكالنجار آورده است. مؤلف حبيب السير در جلد اول چاپ تهران صفحه 351 ترجمه حال صمصام الدوله ابوكالنجار مرزبان ابن عضدالدوله و در صفحه 353 ترجمه ابوكالنجار مرزبان ابن سلطان الدوله عزالملوك و عماد دين الله و در صفحه 355 امير با كالنجار ابن منوچهر ابن قابوس نيز ابوكالنجار آورده است.

و صاحب انجمن آرا در كلمه (كالجار) گويد: با جيم به الف كشيده به لغت گيلان و ديلمان بر وزن و معنى كارزار است چه لام با راء بدل شود و جيم با زاء تبديل يابد و كارزار معلوم است كه جنگ گاه است و مزرعهاى كه در آن شلتوك كارند نيز گفتهاند و در كالنجار مفصلتر خواهد آمد .

مؤيد قول هدايت آن است كه هنوز در لهجه گيلكى (بجار) مخفف بججار بمعنى برنجزار است و ديگر آنكه شالى (صورتى از كالى) در فرهنگها بمعنى شلتوك كه برنج از پوست برنيامده باشد، آمده و هم اكنون شالى و شالىزار در گيلان متداول است و همچنين گالى (در لغت گالى پوش) ساقههاى خشك شده برنج را گويند كه با آن بام خانههاى روستائى پوشند و كلنجار رفتن با.... در فارسى عاميانه، بمعنى مروسيدن با، و ور رفتن با و مزاوله و معالجه است، با قوّت و سختى. يوستى در (كتاب الاسماء ايرانى) كالنجار را از اصل كالجار گيلى و كاريچار پهلوى و كارزار فارسى و كالينجاراى سانسكريت بمعنى جنگ و حرب گرفته است. و كلمان هو آر، در دائرةالمعارف اسلام ذيل كلمه كاليجار قول يوستى را تائيد كرده است .

ابوكَبْشَة :

ابوالكلام آزاد :

ابو لُبابه :

ابولُؤلُؤ :

ابولَهَب :

گويند سبب عداوت او با پيامبر(ص) همسرش ام جميل بنت حرب خواهر ابوسفيان بوده كه ابوسفيان وى را بدين امر تحريك مىنموده وپيش از اينكه حضرت دعوت خويش را آشكار كند وى با برادر زاده روابطى حسنه داشته چنانكه كنيزش تويبه را بدين جهت كه پيغمبر (ص) را شير داده بود آزاد ساخت ودختران آن حضرت را به دو فرزند خويش تزويج نمود ، وحتى پس از بعثت نيز گهگاه بر سر غيرت مىآمد وبه انگيزه خويشى از آن حضرت دفاع مىنمود . از امام صادق (ع) روايت شده كه چون قريش به قتل پيغمبر (ص) مصمم شدند گفتند : ابولهب را چه كنيم كه وى عموى محمد است وبسا از او دفاع كند ؟ ام جميل چون بشنيد به آنها گفت شما آسوده خاطر باشيد كه من او را در خانه نگه مىدارم . چون روز موعود فرا رسيد ام
جميل به ابولهب گفت : بيا امروز را به باده گسارى بپردازيم وخوش باشيم . ابولهب پذيرفت وهر دو در خانه نشسته به ميگسارى پرداختند . از آن سوى چون ابوطالب به تصميم قريش آگاه شد على را بخواند وبه وى گفت : بزودى به نزد ابولهب رفته درب خانه ميكوبى اگر باز شد فبها وگرنه در را شكسته به درون رو وبه او بگو : كسى كه چون تو عموئى داشته باشد نشايد خوار وذليل بود . على برفت ودرب خانه بكوفت اما كس در را نگشود ، در را بشكست وبه درون خانه شد . ابولهب چون على را بديد گفت : اى برادر زاده مگر چه خبر شده ؟! على پيام پدر را به وى رساند .
ابولهب گفت : آرى چنين است ، اكنون چه پيش آمده ؟ على گفت : اينها مىخواهند محمد را بكشند . ابولهب از جا بجست وشمشير برداشت كه بيرون رود ، امجميل با وى در آويخت . وى مشتى محكم به صورت ام جميل بزد كه يك چشمش كور شد وتا آخر عمر يك چشم بود . از خانه بيرون شد وبه انجمن قريش در آمد ، آنها چون او را اينگونه خشمگين يافتند به وى گفتند : مگر تو را چه شده ؟! ابولهب گفت : من در دشمنى با برادر زادهام با شما بيعت كردم اما اكنون شما مىخواهيد او را بكشيد؟! به لات وعزى سوگند هم اكنون تصميم گرفتم مسلمان شوم آنگاه خواهيد ديد با شما چه كنم . آنها همگى پوزش خواسته او را به خانه باز گرداندند واز تصميم خويش منصرف گشتند .

ودر سال هشتم هجرت وبه نقلى هفت يا نه روز پس از وقعه بدر بمرد . (بحار:22/261 ـ 295 وسيره ابن هشام)

ابوماهر :

ابو مِحْجَن :

ابو محجن به جاهليت وهم در اسلام از ابطال وشجعان بشمار بود وشعر او بس دلنشين وبديع است . ليكن با دين مسلمانى مولع به شرب خمر بود وبه هيچ نكوهش وردعى از انهماك در شراب باز نمىايستاد چنانكه به شعر گفت :

ولا تدفننّى بالفلاة فأنَّنىاخافُ اذا ما مِتٌّ اَن لا اذوقها

كفى حزنا ان ترتدى الخيل بالقناواترك مشدودا علىّ وثاقيا

وقد كنت ذا مال كثير واخوةفقد تركونى واحدا لا اخاليا

فللّه درّى يوم اترك موثقاويذهل عنى اثرتى ورجاليا

فللّه عهد لا اخيس بعهدهلئن فرجت الاّ ازور الحوانيا

شبانگاه چون دو لشكر باز جاى شدند ابومحجن راست كردن پيمان را از پيش به خيمه محبس خود شتافت وسلاح بگشاد وبند بر پاى نهاد ووعد تمام كرد وسعد نيز از ريگ به خيمه شد و زن از وى پرسيد كه امروز آسياى جنگ چون گشت ودست كه را بود وسعد غلبه ايرانيان را بار نخست وپديد آمدن مردى ناشناس بر ابلقى ودليريهاى او وقوّت گرفتن مسلمانان با وى بيان كرد وبه آخر گفت اگر نه بلقا در شكال و ابومحجن در بند بود گفتمى اسب بلقاء وسوار ابومحجن است از بسيارى شباهت كه در ميان بود . زن گفت سوگند با خداى كه همچنان است وپيام ابومحجن را بدو وسلاح واسب خواستن وپيمان به بازگشت بستن وراست كردن پيمان همه سعد را قصه كرد وسعد ابومحجن را بخواند وبندهايش بگشاد وبه زبان بنواخت وگفت سوگند با خداى كه ديگر بار تو را به شرب خمر ادب نكنيم ابومحجن گفت سوگند با خداى كه من نيز ديگر شراب نخورم . واين دو بيت بگفت:

فلا والله اشربها حياتىولا اشفى بها ابداً سقيما

وفات او را به آذربايجان وگروهى به جرجان گفتهاند . وهيثم بن عدى از مردى روايت كرد كه وى به آذربايجان يا گرگان قبر ابومحجن بديد ، سه بنه رز بر وى روئيده وشاخها وبرگها بر گور گسترده وخوشهها فرو هشته وبر سنگ نبشته : هذا قبر ابى محجن الثقفى . مرد گويد چون اين گور