اِجْماع :

(و ما كنت لديهم اذ اجمعوا امرهم و هم يمكرون): تو به نزد آنها نبودى هنگامى كه متفق الكلمه به مكر و توطئه مصمم گشتند . (يوسف:102)

اجماع، اصطلاح اصولى وآن يكى از ادله اربعه است كه عبارتند از : كتاب ، سنت ، عقل واجماع . ادله اربعه بنابر مذهب قدما ومتأخرين همواره موضوع علم اصول بوده است . مسأله اجماع بسيار مهم وحجيت اجماع پيش عامه وخاصه از مسلمات است ودر هر مسأله فقهى وقتى كه به كتاب (قرآن) وسنت (روايت) نتوان استناد كرد به اجماع استناد مىكنند ومىگويند مسأله اجماعى است . مخصوصاً شيخ طوسى در كتاب
خلاف در هر مسأله مىفرمايد : «دليلنا الاجماع» . اجماع در لغت به معنى عزم واتفاق است ودر اصطلاح اصوليين اتفاق خاصى است يعنى اتفاق اهل فن است ودر هر فنى وقتى كه دانشمندان آن فن به يك مسأله اتفاق كردند وهمگى به آن قائل شدند آن مسأله از مسلمات مىشود . در اصطلاح شيعه اگر مجتهدين ومتخصصين علم فقه بر يك مسأله اتفاق داشته باشند آن را بايد قبول كرد ومسلم دانست ولكن در اصطلاح عامه چنانچه از دليلهاى آنها استفاده مىشود مطلق اتفاق است .

حاصل مطلب اين است كه اجماع عبارت از اتفاق جماعتى است كه از رأى ورضاى امام كشف كند چنانكه مرحوم ميرزا در قوانين مىفرمايد چه اتفاق همه باشد وچه اتفاق عده زيادى از آنها كه كاشف از رأى معصوم باشد . علت حجيت اجماع هم همين كاشف بودن اتفاق آنها از رأى معصوم است . پس اجماع بنفسه وبه تنهايى ومستقلاً حجت نيست . سپس مرحوم ميرزا قولى را كه از قديم مشهور است مىآورد كه : «اذا اجتمع علماء امة النبى (ص) على قول ، فهو قول الامام المعصوم لانه من جملة الامة وسيدها» (هرگاه علماى امت پيامبر (ص) بر قولى اجماع كردند ، آن قول در حكم قول امام معصوم است ، چه صادر از همه امت وسرور آنهاست) . فرق اجماع با روايت وحديث آن است كه در حديث علم تفصيلى به قول امام داريم وبطور معين مىدانيم ومىشناسيم ودر اجماع علم اجمالى به قول امام داريم ومىدانيم كه در ميان اقوال مجمعين يكى هم قول امام است ، از اين جهت شرط كردهاند كه در ميان مجمعين بايد شخص مجهول الحال ومجهول النسبتى باشد يا همهشان معلوم النسب نباشند يا خروج معلوم النسب از اجماع مضر به حال اجماع نيست . علماى عامه براى حجيت اجماع آيات قرآن وروايات عديده استناد كردهاند از جمله اين آيه شريفه : (ومن يشاقق الرسول من بعد ما تبين له الهدى ويتبع غير سبيل المؤمنين نولّه ما تولّى ونصله جهنّم)(نساء:115) . در اين آيه شريفه خداوند متعال مخالفت سبيل مؤمنين را با مخالفت ومشاقت پيغمبر اكرم (ص) يكى قرار داده است . آيه ديگر : (فان تنازعتم فى شىء فردوه الى الله والرسول) (نساء:59) . از مفهوم آيه شريفه برمىآيد كه اگر تنازع واختلاف در ميان نباشد واتفاق كرده باشند واجماع داشته باشد رد بر خدا ورسول لازم نيست . آيه ديگر (كذلك جعلناكم امة وسطا لتكونوا شهداء على الناس) (بقره:143) خداوند متعال توصيف كرده است اين امت را به خير وصلاح ومعتدل بودن اگر اين امت به خطاء وخلاف واقع رفتار مىكرد واجماع بر حق واتفاق بر نيكى نمىكرد هر آينه خداوند متعال آن را تمجيد وتحسين نمىنمود . همچنين به دو حديث از پيغمبر اكرم (ص) استناد كردهاند :

اين بود خلاصهاى از نظرات بزرگان درباره اجماع، در حدى كه بتوان در اين مختصرات گنجانيد.

و اما از حيث حجيت (حسب مباحث سنتى كه در اين باره مطرح است): اگر بدانيم يا حتى احتمال بدهيم كه اقوال مجمعين مستند به نصّ و روايتى است، ملاك اعتبار همان روايت خواهد بود و چنين اجماعى بما هو اجماع از اعتبار ساقط است. و اگر اقوال آنها به هيچ دليل لفظى استناد ندارد اين سؤال پيش ميآيد كه چگونه يك يك مجمعين پيش از انعقاد اجماع بدين حكم نظر و فتوى دادند، در حالى كه آنها دستشان از دليل حكم تهى بود؟!

شايان ذكر است كه اهل سنت پيش از شيعه به اجماع تمسك جستند، در دورانى كه از نظر شيعه نيازى به استدلال به اجماع نبوده، چه در آن روزگاردستيابى به نصّ صريح ميسر بوده است.

و اينك شاهد مدعى به نقل كسى كه خود خلافت ابوبكر را مستند به اجماع مسلمين مىداند:

اِجْمال:

اِجْمام:

اَجْمَع:

اَجْمَل:

اَجْمَه:

اَجْن :

اِجناء :

اِجناب :

اِجناح :

اَجناد :

اَجنادَين :

از روميان جمع بسيار به هلاكت رسيد و از مسلمانان نيز گروهى به شهادت رسيدند، از آن جمله: عبدالله بن زبير بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمناف، و عكرمة بن ابى جهل، و حارث بن هشام را مىتوان نام برد.

اَجْناس:

اَجْنَبِىّ:

اَجْنِحَة :

اَجِنَّة:

اَجواد :

اَجواف :

اَجوِبَة :

اَجوَد :

رسول الله (ص): «اجود الناس من جاد بنفسه»: بخشندهترين مردم كسى است كه جان خود را در راه خدا ببخشد (بحار:76/12). فى الحديث: «كان الحسن بن على (ع) اذا قام الى الصلاة لبس اجود ثيابه»: امام مجتبى (ع) هرگاه به نماز مايستاد بهترين جامههاى خود را مىپوشيد. (بحار:83/175)

اُجوُر :

حنان از شعيب روايت كند كه ما جمعى كارگر را جهت كار در باغى از باغهاى امام صادق (ع) به مزد گرفته بوديم كه تا عصر در آن باغ كار كنند، چون از كار بپرداختند حضرت به غلامش معتب فرمود: پيش از آن كه عرقشان بخشكد اجورشان (مزدهاشان) را بپرداز. (بحار:47/57 از كافى)

اَجوَع :

اَجْوَف:

اجوفان :

اِجهاد :

اِجْهاد:

اِجْهار:

اِجهاز:

اِجْهاض:

اَجهَل :

اَجْياد:

اَجيال :

اَجِير :

اجير از نظر قانون فقهى بر دو قسم است: اجير خاص، و آن اجيرى است كه متعهد مىشود عملى را شخصا در مدت معين انجام دهد، چنين كسى حق ندارد كه براى شخص ديگرى عملى را انجام دهد، و در صورت تخلف ، مستأجر حق خواهد داشت كه عقد اجاره را فسخ و يا تعهد اجير را لغو و اجرةالمثل عمل انجام نشده را مطالبه و يا به اخذ منافع حاصل از عمل اجير قناعت نمايد. قسم دوم اجير مطلق است و آن
اجيرى است كه انجام عملى را متعهد مىشود در مدت معين ولى بدون تعهد مباشرت، يا با تعهد اجير ولى بدون تعيين مدت، يا بدون هيچيك از آنها. چنين كسى مىتواند عملى را غير از عمل تعهد شده انجام دهد مگر در صورتى كه عمل مزبور منافى با عمل تعهد شده باشد.

اَحابيش:

احابيش قريش: گروهى از قريش و كنانه و خزيمه و خزاعه بودند كه در حُبشى; كوهى در پايين شهر مكه گرد آمده بودند و با هم پيمان بسته بودند كه تا روز روشن و شب تاريك و كوه حُبشى برپا است متفق و متحد باشند و از يكديگر منفصل نگردند. (دائرةالمعارف فريد وجدى)

اَحاديث:

اِحاطة :

اِحالَة:

اَحَبّ :

اِحِبّاء :

اَحباب :

اَحْبار:

به «حبر» نيز رجوع شود.

اِحْباط :

عنوان «احباط و تكفير» كه مأخذ هر دو كلمه قرآن كريم است از جمله سرفصلهاى مباحث كلاميه است كه از قديم الزمان ميان دانشمندان اسلامى محل بحث و نظر و محطّ آراء و فِكَر بوده است. آيات متعددى درباره احباط آمده، از جمله: (و من يرتدد عن دينه فيمت و هو كافر فأولئك حبطت اعمالهم فى الدنيا و الآخرة ...): كسى كه از دين خود برگردد و به حال كفر از دنيا برود، چنين كسانى در دنيا و آخرت اعمالشان به هدر مىرود و نابود مىگردد (بقرة: 217)، (اولئك الذين حبطت اعمالهم فى الدنيا و الآخرة و ما لهم من ناصرين): آنانند كه در دنيا و آخرت اعمالشان بى ثمر مىگردد و هيچ يار و ياورى نخواهند داشت (آل عمران: 22)، (والذين كذّبوا بآياتنا و لقاء الآخرة حبطت اعمالهم): آنان كه آيات ما و جهان بازپسين را تكذيب نمودند، اعمالشان نابود مىگردد و به چيزى گرفته نمىشود (اعراف: 147)، (و لاتجهروا له بالقول كجهر بعضكم لبعض ان تحبط اعمالكم ...): با پيغمبر(ص) با صداى بلند چنان كه يكديگر را مىخوانيد صحبت مكنيد مبادا اعمالتان حبط گردد . (حجرات:2)

(والذين آمنوا و عملوا الصالحات لنكفّرنّ عنهم سيآتهم و لنجزينّهم احسن الذى كانوا يعملون): و آنان كه ايمان آورده و رفتارهاى شايسته دارند همانا از بديهاشان چشم خواهيم پوشيد و به بهترين وجه، كارهاى نيكشان را پاداش دهيم (عنكبوت: 7)، (ليكفّر الله عنهم اسوء الذى عملوا و يجزيهم اجرهم باحسن الذى كانوا يعملون): تا خداوند از بدترين گناهانشان چشم بپوشد و اعمال نيكشان را به بهترين وجه پاداش عطا كند (زُمَر: 35) ، (ان تجتنبوا كبائر ما تنهون عنه نكفّر عنكم سيّئاتكم): اگر از گناهان بزرگ اجتناب ورزيد از گناهانتان صرف نظر خواهيم كرد . (نساء:31)

معتزله آيات مزبوره را به ظاهر آن پذيرفته و قائل به احباط و تكفير به معنى حقيقى آنها شدهاند، ابوحنيفه نيز اين مسلك را اختيار نموده است .

و اما تكفير را جايز دانستهاند، چه عقاب حق خداوند است و او را رسد كه از مجازات بندهاش درگذرد و به فضل خويش ببخشايد.

شارح مقاصد گفته: همه دانشمندان اتفاق نظر دارند كه اگر كسى پس از كفر و عصيان ايمان آورد وى اهل بهشت است و بمنزله كسى است كه معصيت نكرده باشد. و نيز همه قبول دارند كه اگر كسى پس از ايمان و عمل صالح كافر شود اهل دوزخ است و به كسى مىماند كه هرگز عمل نيكى انجام نداده باشد.

بطلان اين قول واضح است، هم عقلاً و هم نقلاً، اما نقلا به موجب آيات و رواياتى كه دلالت دارند بر اين كه خداوند اجر كسى كه عملى را به وجه صحيح انجام داده باشد ضايع نمىگرداند. و اما عقلاً به جهت اين كه هيچ عاقل بر هيچ بزرگى روا نمىدارد كه اجر و پاداش بندهاى را كه به وى ايمان داشته و عمرى را خالصاً مخلصاً در طاعت او گذرانيده باشد، محض ارتكاب يك خلاف ضايع گذارد و وى را محروم سازد.

اِحْبال:

اِحْتِباء:

چنانچه از اين نحو نشستن در مسجدالحرام نيز نهى شده است . (بحار:99/60)

اِحْتِباس :

اِحْتِجاب:

اِحْتجاج:

مرحوم ابومنصور احمد بن على طبرسى از علماى شيعه قرن ششم هجرى كتابى را مشتمل بر احتجاجات حضرات معصومين در امر توحيد ونبوت ومعاد وعدل وامامت تدوين وبه «الاحتجاج على اهل اللجاج» موسوم ساخته است .