و بدانكه خودبينى و خودپسندى شيوهاى ناپسند و آفت خردها است.

در كسب معاش خويش كوشا باش ولى انباردار و ذخيره اندوز ديگرى مباش.

و چون راه خويش را يافتى هرچه بيشتر در برابر پروردگارت خاشع و فروتن باش.

و بدانكه تو را راهى دور و دراز و پر مشقت در پيش است كه در آن راه به توشهاى كافى و وافى نياز دارى كه به نحو صحيح فراهم شده باشد و (چون راه دراز و صعب العبور است بايستى) پشتت (از وزر و وبال) سبك باشد، پس به پشت خود منه بارى را كه بر تو وبال باشد، و اگر مستمندانى يافتى كه بارت را بدوش كشند و به روز رستاخيز رسانند و فردا هنگام نيازت به تو مسترد دارند آن را غنيمت شمار و هر چه در توان دارى به وى بسپار (و در داد و دهش كوتاهى مكن) كه روزى رسد كه تو در جستجوى چنين كسى باشى و نيابى، و غنيمت دان كه كسى در حال توانگريت از تو وام بخواهد كه روز تنگدستيت به تو باز پس دهد.

و بدانكه گردنهاى صعب العبور در پيش دارى كه در آن سبكبار از سنگينبار خورسندتر است و كند رفتار از تندرو درماندهتر، و از آنجا خواه ناخواه يا به بهشت فرود آئى يا به دوزخ، پس، براى رسيدن به آنجا خويشتن را مهيا ساز و پيشرو فرست و پيش از ورود به آن سرا منزلى فراهم كن كه پس از مرگ نه جاى گلهاى مىماند و نه راه بازگشتى وجود دارد.

و بدان كه همان كس كه گنجهاى آسمان و زمين به دست او است تو را اجازه داده كه او را بخوانى و ضمانت نموده كه تو را اجابت كند، و فرموده كه از او بخواهى تا تو را بدهد، و از او رحمت بخواهى تا به تو رحم آورد، و ميان تو و خود حاجب و دربانى قرار نداده و تو را ناچار نساخته كه به نزدش شفيع و ميانجى ببرى، و چون بدى كنى تو را از توبه و بازگشت منع نكرده و به كيفرت شتاب ننموده، و در آنجا كه شايسته رسوا شدن بودى رسوايت نكرده، و در پذيرش تو به بر تو سخت نگرفت، و بر اثر گناه تو را در تنگنا قرار نداد و از رحمت خويش نوميدت نساخت بلكه خوددارى تو را از گناه ، حسنه و كار نيك شمرد و كار بدت را يكى و كار نيكت را ده برابر به حساب آورد، و درِ توبه و گوش فرا دادن به خواستههايت بر روى تو بگشود كه هر گاه او را بخوانى صدايت را بشنود و چون به او راز گوئى به آنچه در دل دارى آگاه گردد، پس خواست خود را به او برسانى و راز دلت را با او در ميان نهى و غم و اندوهت را به پيشش شكوه كنى و از او چاره گرفتاريهايت بخواهى و بر كارهايت از او چاره جوئى و از گنجينههاى رحمتش آن خواهى كه كسى جز او به بخشيدنش توانا نيست: از قبيل درازى عمر و تندرستى و گشايش در روزى ، و (چون نيك بنگرى در حقيقت) كليد گنجينههايش را به دست تو داده به اينكه در درخواست اجازت فرموده كه هرگاه بخواهى درهاى نعمتش را بروى خود بازگشائى و پى در پى رسيدن بارانهاى رحمتش را درخواست نمائى. و مبادا تاخير اجابت تو را نوميد سازد كه (تاخير در اجابت دعا را موجباتى است از جمله اينكه) دهش خداوند برحسب نيت تو است، و (ديگر اينكه) بسا اجابت به تاخير افتد تا اجر و پاداش خواهنده بيشتر و دهش براى آرزومند آن ارزندهتر گردد ، و (ديگر اينكه) بسا تو چيزى را از خدا مىخواهى و به تو داده نمىشود ولى دير يا زود به چيزى بهتر از آن نائل گردى يا خود نرسيدنت به آن تو را بهتر باشد كه چه بسا چيزى را از خدا خواستهاى كه مايه تباهى دينت مىشد اگر به آن دست مىيافتى، پس بايستى (همواره) از خدا چيزى بخواهى كه آثار حسنش براى تو برقرار و آزارش از تو بركنار باشد.

و بدانكه تو براى آخرت آفريده شدهاى نه براى دنيا، و براى نيستى نه براى هستى، و براى مردن نه براى زنده ماندن، و تو در جايگاه كوچ و سراى موقت و در راه رفتن به آخرتى، و مرگى تو را تعقيب مىكند كه گريز، تو را از آن نجات ندهد و بدنبال هر كه بيفتد از دستش رها نشود و لا محال بر او دست يابد پس از آن بر حذر باش و بترس از اينكه تو را در حالى بد (آلوده به گناه) دريابد كه تو خويش را وعده توبه مىدادى و مرگ ميان تو و توبه حايل گردد كه در اين صورت خود را تباه ساختهاى.

اى پسرك من! به ياد مرگ و پيش آمدهاى پس از مرگ كه ناگهان بآن درآئى بسيار باش كه چون بر تو درآيد آماده و كمر بسته باشى، نكند كه ناگهان تو را دريابد و بر تو غالب شود.

و مبادا به فرو رفتن مردم دنيا به دنيا و خود را جاويد پنداشتن در آن و دشمنى آنان بر سر آن فريفته گردى كه خداوند (در آياتى از كتابش) تو را از بى وفائى و بازيچه بودن دنيا خبر داده و دنيا خود خويشتن را به تو شناسانده و عيوبش را بر تو آشكار ساخته، و (اين را بدانكه) مردم دنيا جز سگانى پارس كننده و ددانى درنده نباشند كه برخى به برخى ديگر بتازند و توانمند ، ناتوان را به خورد و بزرگتر ، كوچكتر را مقهور و مغلوب سازد، (اينان مانند) چهارپايانىاند كه برخىشان بند بپا و برخى رها و افسار گسيخته بوند، عقولشان را از دست داده بر مركب جهالت سوار، همچنان به بيابان سر داده، نه چوپانى كه آنها را اداره كند و نه چرانندهاى كه آنان را بچراند، دنيا آنها را به راه كورى و گمراهى مىبرد و ديدههاشان را از ديدن نشانههاى راه بسته است، پس در آن گمراهى سرگردانند و در نعمت و خوشيهاى دنيا فرو رفته آنچنانكه دنيا را خداى خويش گرفته و دنيا به آنها بازى مىكند و آنها سرگرم بازى با آنند و آنچه را كه در پى آن است از ياد بردهاند! زودا كه پرده تاريكى بكنار رود (مرگ در رسد)، گوئى كه هودجهاى سفر در رسيد و نزديك است كه پسينيان شتابان به پيشينيان بپيوندند.

و بدان اى فرزندم! هر كه مركب سواريش شب و روز باشد به مقصد رهسپار است گرچه خود راه نرود، و مسافت را طى مىكند گرچه بر جاى خود ايستاده باشد.

و بيقين بدان كه تو به آرزويت نخواهى رسيد و از اجل مقرر فراتر نخواهى رفت و تو در راه كسانى هستى كه پيش از تو بودند پس (حال كه مرگ در پى است آنچنان در جمع مال حريص مباش كه دينت را فداى دنيايت كنى و) در طلب مال آرام گام بردار و در كسب و كار متين باش زيرا بسا تلاش كه (بعكس) سرمايه را به نيستى كشاند و چنين نيست كه هر جوينده ، مال يابنده باشد و يا هر كه با متانت و آرام كسب مىكند محروم و ناكام بماند، و خويشتن را از هر زبونى و پستى گرامى دار گرچه تو را به كامرانيهاى بسيار رساند زيرا هرگز در برابر آنچه كه از شرف و آبرويت مايه مىنهى بهائى به دست نيارى، و هيچگاه بنده ديگرى مباش كه خدا تو را آزاد آفريده، و آن خير و سودى كه به كارى ناسزا به دست آيد خير و سود نباشد و آن گشايش كه به دشوارى فراهم آيد گشايش نَبُوَد .

و بپرهيز از اينكه مركبهاى طمع تو را به آبشخورهاى تباهى فرود آرند، و اگر بتوانى (به زير بار منت كسى نباشى و) ميان تو و خدا دهنده و بخشندهاى نباشد چنان كن زيرا آنچه (از اين دنيا) بهرهات باشد به تو خواهد رسيد و به سهمت دست خواهى يافت، و اندكى كه از جانب خدا به تو رسد بزرگتر و آبرومندتر است از بسيارى كه از دست خلق به دست آرى گرچه همه از جانب خدا است. و (زبانت را حفظ كن كه) تدارك آنچه كه بر اثر سكوت از دست دهى آسانتر است از بازيافتن آنچه كه بر اثر گفتار از دست دهى، و نگهدارى محتويات ظرف به بستن در بند است، و نگهدارى (و ريخت و پاش نكردن) آنچه در دست دارى نزد من به از اينكه چشمت به دست ديگرى باشد، و تلخى نوميدى (و ناكامى) به از دست درازى بسوى مردم است، و (درآمد اندكِ) كار و كارگرى كه با عفت و پاكدامنى توأم باشد به از توانگرى و ثروتى كه با بزهكارى همراه باشد، و هر كسى راز خود را بهتر نگه مىدارد، و چه بسيار تلاشگر كه در راه زيان خويش گام مىنهد، پرگو هرزه دراست، هر كه بينديشد بينا گردد، با نكوكاران بپيوند تا از آنها باشى و از بدان دورى گزين كه از ايشان نباشى.

بد خوراكى است حرام ، و ستم بر ناتوان زشتترين ستم است...و بپرهيز از اينكه به آرزوها دل بندى كه اين روش روش بيخردان و دون همّتان است، و عقل و خرد راستين ، اندوختن آزمونها و تجارب است و بهترين آزمون آن است كه تو را پند دهد.

بسوى فرصت شتاب پيش از اينكه (آن را از دست داده و) تو را مايه غم و اندوه شود...

دستيار پَست و فرومايه و همچنين دوست بدنام و متهم را ارج و ارزشى نباشد .

زمانه را بر خود آسان گير تا گاهى كه آن رام تو باشد ، و هيچگاه به منظور فزونى خويشتن را به خطر ميفكن.

بپرهيز از اينكه مركب لجاجت مهار را از دستت بربايد. در عالم دوستى بار دوستان را بدوش نه كه اگر دوستت از تو بريد تو به وى بپيوند و اگر از تو روى گرداند تو به مهر و محبت به وى روى آور، و اگر او مال خود را از تو دريغ داشت تو به بخشش و كرم وى را نوازش كن، و اگر از تو دورى گزيد تو به او نزديك شو، و اگر او به تو درشتى نمود تو به او نرمش نشان ده، و اگر جرمى نسبت به تو مرتكب شد تو او را معذور دار; آنچنان كه گوئى تو بنده او و او ولى نعمت تو است; و مبادا اين نيكيهائى كه بيان شد نابجا بكار برى يا درباره نااهلان انجام دهى.

هيچگاه دشمن دوستت را دوست مگير كه در اين صورت با دوستت دشمنى كردهاى، و در پند و نصيحت دوستت محض خير و صلاح او را منظور دار خواه بپسندد يا نپسندد و همواره در برابر ناملائمات جرعه نوش خشم باش كه من نوشابهئى شيرينتر و گواراتر در پايان و عاقبت از جرعه خشم نديدم.

و در برابر كسى كه به تو درشتى كند نرمش كن كه زودا وى به تو نرمى كند.

و در برابر دشمن راه نيكى و احسان پيش گير كه اين كار شيرينترين دو پيروزى است (اين پيروزى در عالم انسانيت از پيروزى ظاهرى شيرينتر است).

و اگر خواستى از دوستت ببرى و قطع دوستى كنى مقدارى از رابطه دوستى را بجاى گذار كه اگر روزى دوستت خواست بسوى تو بازگردد بى راه نماند و جاى آشتى باقى بماند.

و اگر كسى درباره تو گمان خيرى برد گمانش را تحقق بخش.

و حق برادرىِ برادر دينيت را به اعتماد اينكه او دوست است (و رشته دوستى به آسانى گسيخته نمىشود) ناديده مگير (و حقش را ادا كن) زيرا دوستى كه حق دوست را ادا نكند در حقيقت دوست نيست.

و مبادا افراد خانواده و نزديكانت نسبت به تو بدبختترين (و ناكامترين) مردم باشند (چنانكه گفتهاند: چراغى كه به خانه بايد بر مسجد نشايد).

هيچگاه به كسى كه با تو سر ميلى ندارد و به تو بىرغبت است مهر مورز...

ابدا ستم ستمگر را بر خود گران مدان كه او (به اين كارش) به خود زيان مىزند و به تو سود مىرساند.

پاداش كسى كه تو را شاد نموده اين نيست كه او را برنجانى...

حوادث گذشته را بر آينده دليل گير كه امور (و مسائلى كه در اين جهان پيش مىآيد) مانند يكديگرند. و مبادا از كسانى باشى كه پند او را سود ندهد مگر پس از اينكه او را سخت به رنج آرد كه خردمند به ادب و آموزش پند گيرد و چهارپايان جز به زدن به راه نيايند.

چون سيل اندوه به تو روى آورد آن را به تصميم مردانه بر صبر و شكيبائى و نيك باورى (به خدا) از خود بران.

بپرهيز از اينكه سخن خندهآور بگوئى گرچه آن را از ديگرى بازگو كنى.

و بپرهيز از اينكه با زنان مشورت نمائى كه فكر و انديشه آنان به ناتوانى و تصميمشان به سستى متمايل است...

و خويشانت را گرامى دار زيرا آنان بال و پر توأند كه بدان پرواز كنى و اصل و ريشه توأند كه بدان بازگردى و دست توأند كه بدان با دشمن مقابله كنى.

(و در پايان) دين و دنيايت را بخدا مىسپارم و از او مىخواهم كه در عاجل و آجل و دنيا و آخرت بهترين را براى تو مقدر فرمايد. (نهج : نامه 31)

اِندفاع:

اِندفاق :

اندَك:

رسول اكرم (ص) ـ در صفت مؤمن خردمند ـ : اندك نيكى از ديگرى را بسيار مىداند و نيكى بسيار را از خود اندك مىشمارد. (بحار:1/108)

رسول اكرم (ص): اندكى دانش به از عبادت بسيار. (بحار:1/185)

اميرالمؤمنين (ع) فرمود: اندكِ طمع ، ورع بسيار را تباه مىسازد.

اندكِ دين به از دنياى فراوان.

اندكى كه تو را كفايت كند به از بسيارى كه تو را به تباهى كشاند.

اِندِكاك:

اِندِلاع:

اَندُلُس:

از آن پس تا دو قرن و نيم تنها امارت اسلامى اسپانيا امارت غرناطه بود. تا در سال 898 هـ ق غرناطه نيز به دست مسيحيان افتاد و حكومت اسلامى اندلس خاتمه يافت.

به «بنى اميه» نيز رجوع شود.

اِندِماج:

اِندِمال:

اندوختن:

رسول خدا (ص): اندوختهاى به از دانش نباشد. (بحار:1/165)

اندوه:

از رسول خدا روايت شده كه بعضى از گناهان، نماز و روزه آن را از بين نبرند. عرض شد: يا رسول الله پس كفاره چنين گناهانى چه باشد؟ فرمود: اندوههائى كه در راه امرار معاش به انسان دست مىدهد.

در حديث آمده كه جبرئيل (ع) به پيغمبر(ص) گفت: هر گاه اندوهى در دل خويش احساس نمودى بگو: «لا حول و لا قوة الاّ بالله». (سفينةالبحار و بحار:11/210)

اَندى :

انديشه:

(الذين يذكرون الله قياما و قعودا و على جنوبهم و يتفكرون فى خلق السموات و الارض ربنا ما خلقت هذا باطلا) ; آنانكه مدام چه ايستاده و چه نشسته و چه خوابيده باشند بياد خدايند و در آفرينش آسمانها و زمين مىانديشند و مىگويند: پروردگارا اين را بيهوده نيافريدى. (نساء:191)

و فرمود: انديشه يك ساعت به از عبادت شصت سال. (كنزالعمال:3/106)

و فرمود: دانش يادگارى ارجمند و انديشه آينهاى پاك است. (بحار:1/182)

از اميرالمؤمنين (ع) روايت است كه فرمود: همه خير در سه چيز جمع است: نگاه و سخن و سكوت، نگاهى كه در آن عبرت نبود آن نگاه سهو است ، و سكوتى كه در آن انديشه و فكر نباشد غفلت است ، و سخنى كه در آن ذكر خدا نباشد لغو است پس خوشا بحال كسى كه نگاهش عبرت و سكوتش فكر و سخنش ذكر بوده و بر گناه خويش بگريد و مردم از شرش ايمن باشند.

هارونالرشيد به امام موسى بن جعفر(ع) نامه نوشت كه مرا موعظهاى جامع و كوتاه بفرما. حضرت در جواب نوشت: هيچ چيزى نيست كه به چشمت آيد مگر اين كه در آن موعظهاى باشد.

امام صادق (ع) فرمود: هنگامى كه به بستر خواب ميروى بينديش كه چه غذائى وارد معده كردهاى و امروز چه عملى انجام دادهاى، و بياد خويش آور كه خواهى مرد و قيامتى خواهى داشت.

حضرت رضا (ع) فرمود: عبادت اين نيست كه نماز و روزهات بسيار باشد بلكه عبادت همانا انديشيدن در كار خدا است.

پيغمبر (ص) فرمود: غافلترين مردم كسى است كه از دگرگونى دنيا از حالى به حالى ديگر پند نگيرد. (بحار:2/ و 71)

اِنذار:

عن الصادق (ع): «قال الله عزوجل لداود(ع): يا داود! بشّر المذنبين و انذر الصديقين. قال: كيف ابشّر المذنبين و انذر الصديقين؟ قال: يا داود بشّر المذنبين انّى اقبل التوبة و اعفو عن الذنب، و انذر الصديقين ان لا يعجبوا باعمالهم، فانه ليس عبد انصبه للحساب الاّ هلك»: از امام صادق(ع) روايت شده كه خداوند عزّ و جلّ به داوود (ع) فرمود: اى داوود! گنهكاران را مژده بده و دوستان راستين ما را بيمناك گردان. داوود گفت: اين چگونه باشد؟! فرمود: گناهكاران را مژده بده كه من توبه را مىپذيرم و از گناه درمىگذرم، و به دوستان راستين ما بگوى مبادا به اعمال خود خوشبين باشيد و حالت خودپسندى به شما دست دهد، كه چون بندهاى را مورد حساب دقيق قرار دهيم هلاك گردد . (بحار:14/40)

اَنذال:

رسول الله (ص): «ثلاثة مجالستهم تميت القلب: مجالسة الانذال و الحديث مع النساء و مجالسة الاغنياء»: سه گروهاند كه مجالست با آنها دل را مىميراند: همنشينى با فرومايگان، و گفت و شنود با زنان، و مجالست با توانگران . (بحار:71/80)

اِنزاء:

از امام صادق (ع) روايت شده كه: «نهى النبى (ص) من ان ينزى حمار على عتيقة»: پيغمبر (ص) نهى نمود از اين كه الاغى را بر ماديان نجيبى بجهانند. (بحار:64/224)

اِنزاف:

اِنزال:

در حالت خواب، روزه را باطل نمىكند.

اِنزِجار:

اَنزَع:

و فى حديث آخر: ... «فابشر فانك الانزع البطين، منزوع من الشرك، بطين من العلم»: اى على مژده باد تو را كه تو اى انزع البطين، بركنده از شرك و كلان شكم از دانش . (بحار:68/101)

اِنزِعاج :

اِنزِلاق :

اِنزِواء :

اَنزَه :

اُنس:

اميرالمؤمنين (ع): « (اهل الدنيا) انسوا بالدنيا فغرّتهم، و وثقوا بها فصرعتهم»: مردم دنيا به دنيا خو گرفتند، از اين رو دنيا آنها را فريب داد، و بدان اعتماد نمودند لذا آنها را به سردر آورد . (نهج: خطبه 188)

اميرالمؤمنين (ع): «الجاهل يستوحش عمّا يأنس به الحكيم. لا يونسنّك الاّ الحق و لا يوحشّنك الاّ الباطل»: نادان از آنچه كه دانشمند بدان انس و الفت دارد وحشت دارد، پس زنهار كه جز به حق به چيز ديگرى انسگيرى، و يا جز به باطل از چيز ديگرى وحشت نمائى . (غرر الحكم)

«الاسترسال بالانس يذهب بالمهابة»: انس و الفت بىاندازه، هيبت را از ميان مىبرد . (بحار:78/357)

رسول الله (ص): «من خرج من ذل المعصية الى عزّ الطاعة، آنسه الله عزوجل بغير انيس و اعانه بغير مال»: آن كس كه از خوارى عصيان برون رود و به عزت فرمانبردارى درآيد، خداوند عز و جل وى را بدون انيسى انس دهد و بدون مال وى را يارى دهد (بحار:75/359). الصادق (ع): «ما من مؤمن الاّ و قد جعل الله له من ايمانه انسا يسكن اليه، حتى لو كان على قلّة جبل لم يستوحش»: هيچ مؤمنى نباشد جز آن كه خداوند به وسيله ايمانش اُنسى برايش قرار دهد كه با آرامش خاطر زندگى كند، و اگر بر فراز كوهى به تنهائى زندگى كند وحشتى نداشته باشد . (بحار:70/111)

اِنس:

اَنَس: