الفرق:

به تحقيق معلوم نيست كه اصطلاح اهل سنت و جماعت از چه تاريخ پيدا شده ولى يقين است كه اين مذهب و اين اصطلاح در عهد خلافت متوكل عباسى رواج و هويت پيدا كرده بود و متوكل را «محيى السنة» لقب داده بودند. دو دستگى و صف آرائى مسلمانان در برابر هم بلافاصله بعد از رحلت رسول الله (ص) بر سر جانشينى او شروع شد. عامه مسلمانان به تبليغ بعض صحابه خلافت را از امور عامه پنداشتند و معتقد شدند كه خليفه بايد به اجماع اهل حل و عقد برگزيده شود. ازينرو جمعى با شتاب و پيش از تجهيز و تدفين پيكر پيغمبر(ص) در سقيفه بنى ساعده (سقيفه يعنى مكان سقف دار) گرد آمدند و ابوبكر را به خلافت معرفى و با او بيعت كردند. اقليتى هم از صحابه كه از احاديث و وصايا و تمايلات پيغمبر (ص) آگاهى كامل داشتند و خلافت را در امتداد رسالت امرى الهى و تابع تعيين خدا و نص رسول مىدانستند معتقد به خلافت و ولايت حضرت على (ع) شدند. گرچه اين گروه ناچار به بيعت با ابى بكر گشتند ولى فكر تشيع ريشه دوانيد و بعدها ادامه يافت و نتايج شگرف علمى و سياسى در اسلام پديد آورد. اين گروه خود را شيعه على يعنى حزب و پيرو آن حضرت نام دادند. بعد از قيام مسلمانان عليه عثمان و قتل او (35 ق) و بعد از عصيان طلحه و زبير و معاويه عليه امير المؤمنين (ع) كه خليفه قانونى و شرعى بود و جنگ افروزيهاى آنان در واقعه جمل و صفين، شيعيان در مقابل سنيان قرار گرفتند و مبارزات سهمگينى آغاز گرديد كه صفحات تاريخ را خونين كرده است.

معتزله پيروان واصل بن عطاء (م 131 ق) كه خير را از خدا و شر را از انسان و قرآن را مخلوق و خدا را غير قابل رؤيت مىدانند در برابر اشاعره، پيروان ابوالحسن اشعرى كه خير و شر را هر دو از خدا ، و قرآن را قديم و خدا را قابل رؤيت مىپندارند قرار گرفتند و با هم به مناظره و مبارزه پرداختند. فقه و كلام شيعه هم ـ كه در بعض مبادى با معتزله همراه است ـ در موازات اين تحولات راه رشد و كمال مىپيمود.

چنانكه اشاره شد باعث عمده رواج مذهب اهل سنت حمايت خلفاى عباسى از ائمه سنى و مكتب كلامى اشعرى بود. متوكل با ويران كردن مشهد منور حسين بن على(ع) عداوت خود را با تشيع آشكار كرد و مذهب سنت را مذهب دربار خلافت اعلام نمود و اين روش تا زوال ملك مستعصم (656 ق) و انقراض دولت آل عباس همچنان ادامه داشت. سلطان صلاح الدين ايوبى (م 589 ق) بساط فرهنگ و قدرت شيعى را از مصر و شام برچيد و به دستيارى وزيرش قاضى فاضل قوانين كشورى و محاكم را از تشيع به تسنن تبديل و مذهب سنى را مذهب رسمى اعلام كرد و فرمان محو بدعت را صادر و تدريس فقه شافعى و مالكى را در الازهر قاهره به جاى فقه شيعى اجبارى نمود. در مغرب افريقا محمد بن تومرت مؤسس دولت «موحدون» كه شاگرد امام غزالى بود تسنن را رسميت داد. محمود غزنوى سنى متعصبى بود. شيعيان را قتل عام مىكرد و مذهب سنت را در ايران و هند و آسياى ميانه ترويج مىنمود. تركان عثمانى و پيش از ايشان تركان سلجوقى حاميان متعصب مذهب سنت بودند. عثمانيان مدتى نزديك ششصد سال (1326 ـ 1924 م) مظهر قدرت و برترى تسنن بودند و از عهد سلطان سليم معروف به ياووز (درنده) كه شاه اسماعيل صفوى (م 930 ق) دولت مستقل شيعه را تأسيس نمود تا انقراض خلافت (1924 م) و تأسيس جمهورى عرفى غير دينى (سكولار) تركيه پيوسته عليه دولت و ملت شيعه ايران به خصومت ادامه دادند.

1 ـ مالكيه : پيروان ابو عبدالله مالك بن انس بن مالك اصبحى حميرى (93 ـ 179 ق) كه در مدينه متولد شد و همانجا درگذشت، وى به خواهش منصور عباسى كتاب الموطأ را در فقه و حديث تصنيف نمود، پيروانش در شمال افريقا سكونت دارند.

3 ـ شافعيه : پيروان ابو عبدالله محمد بن ادريس شافعى هاشمى مطلبى (150 ـ 241 ق) صاحب كتاب الام در فقه و المسند در حديث هستند و غالباً در كردستان و مصر سكونت دارند.

نزد اهل سنت شش مجموعه حديث به نام صحاح سته مستند و معتبر است كه شروح متعدد بر آنها نوشته شده و ملاك احكام و فتاوى فقها به ايشان مىباشد:

2 ـ صحيح مسلم، تأليف ابو الحسين مسلم بن حجاج قشيرى نيشابورى (204 ـ 261 ق). اين كتاب و كتاب بخارى را صحيحين گويند كه بيشتر احاديث احكام اهل سنت در آنها جمع است. بعلاوه احاديثى در صحيحين آمده كه موثوق بودن رجال آن مورد اتفاق محدثين است.

4 ـ الجامع الكبير يا سنن ترمذى، تأليف ابوعيسى محمد بن عيسى (209 ـ 279 ق) شاگرد بخارى است.

6 ـ سنن نسايى، تأليف ابو عبد الرحمن احمد بن على نسايى (215 ـ 303 ق)، وى ابتدا احاديث بسيارى را جمع آورده نام مجموعه خود را كتاب السنن الكبير نهاد، سپس منتخبى از آن را گرد آورد كه نامش المجتبى يا كتاب السنن الصغير است و كتاب المجتبى از صحاح سته به شمار مىرود.

اهل علم:

از رسول خدا (ص) روايت است كه فرمود: شايسته است كه خردمند ـ اگر از خرد پيروى كند ـ اوقات روز خويش را به چهار بخش تقسيم كند: در بخشى از آن با خداى خود به عبادت و راز و نياز بپردازد، در بخش دوم خويشتن را حسابرسى كند، بخش سوم را در محضر اهل علم كه وى را در كار دينش يارى دهند و او را به راه خير هدايت كنند بگذراند، و بخش چهارم را به كامرانى حلال و ستوده و آبرومندانه سپرى سازد. (بحار:1/131)

امام صادق (ع) فرمود: چگونه مىتوان از اهل علم بشمار آورد كسى را كه راهش بسوى آخرت است و در عين حال تمام توجه خويش را به دنيا معطوف داشته و بدانچه كه وى را زيان مىزند مايلتر است از آنچه كه به وى سود مىرساند؟! (بحار:14/304)

اهل قرآن:

اهل كتاب:

(و لما جاءهم رسول من عند الله مصدّق لما معهم نبذ فريق من الذين اوتوا الكتاب...) ; و چون پيغمبرى از جانب خدا بر آنان فرستاده شد كه به راستى (پايه و اساس) آئين آنها (يهود) گواهى مىداد (ديديد كه) گروهى از آنان كه داراى كتاب (آسمانى چون تورات) بودند كتاب خدا را (قرآن يا تورات كه گواه صدق پيغمبر اسلام بود) پشت سر انداختند، گوئى كه از آن كتاب هيچ نمىدانند. (بقره:100)

(قل يا اهل الكتاب تعالوا الى كلمة سواء بيننا و بينكم الا نعبد الاّ الله...) ; (بگو (اى محمد كه) اى اهل كتاب بيائيد بر آن كلمه (حق) كه ميان ما و شما يكسانست گردآئيم (و آن كلمه اين است) كه جز خدا را نپرستيم و برخى از ما برخى ديگر (از خودمان افراد بشر) را جز خداى يكتا خدا نگيريم، پس اگر از اين دعوت حق روى برتافتند به آنها بگوئيد شما گواه باشيد كه ما مسلمانيم). (آلعمران:64)

اسلام درباره اهل كتاب ـ جدا از ديگر فرق غير اسلامى ـ احكامى دارد كه ذيلاً خلاصه مىشود:

2 ـ از نظر فقه شيعه، قاضى مسلمان مىتواند از اهل كتاب سوگند به كتاب مقدس خودشان را بپذيرد.

4 ـ زناى كتابى با زن مسلمان (گرچه محصن نباشد) مسلتزم حكم اعدام است.

6 ـ مسلمان از كتابى ارث مىبرد، حتى مانع از ارث بردن ديگر بازماندگان او كه كتابى باشند نيز مىگردد هرچند خود در طبقه بعد باشد. اما كتابى از مسلمان ارث نمىبرد.

8 ـ چون حكومت اسلامى بر اهل كتاب دست يافت آنها را ميان دو امر مخير مىكند: باقى ماندن بر مذهب خويش با پرداخت جزيه، و پذيرفتن دين اسلام. در صورتى كه معامله اسلام با ديگر فرق غير مسلمان تخيير بين پذيرش اسلام و تسليم شدن به مرگ است.

اَهل معروف :

ابوعبدالله الصادق (ع) : «انّ للجنة بابا يقال له المعروف ، لا يدخله الاّ اهل المعروف ، و اهل المعروف فى الدنيا اهل المعروف فى الآخرة» (كافى:4/30) . و قال(ع) فى تفسيره : «انّه اذا كان يوم القيامة قيل لهم : هبوا حسناتكم لمن شئتم و ادخلوا الجنّة»: از امام صادق (ع) روايت شده كه: بهشت را درى است به نام «معروف» كه جز اهل خير كسى بدان در به بهشت در نيايد، و كسانى كه در دنيا اهل خير بوده و خيرشان به ديگران مىرسيده است در آخرت نيز بدان صفت باقى خواهند ماند، كه چون روز قيامت فرا رسد به آنها گفته شود: به بهشت درآئيد و پاداش كارهاى نيكتان را به هر كه خواهيد بدهيد . (منلايحضرهالفقيه:2/55)

اهل هَوى:

اهلىّ:

اهلى:

قصايد مصنوع در مقابل سيد ذو الفقار شيروانى و خواجه سليمان ساوجى در مدح امير عليشير نوائى گفته و به از هر دو گفته است. صاحب ديوان است و مثنوى و تجنيس ذو البحرين و ذو قافيتين گفته، و بالجمله شاعر خوبى است ديوانش حدود ده دوازده هزار بيت بنظر رسيد، گويند اكثر اوقات منزوى زاويه فقر و مسكنت بود و در سن شيخوخت در شيراز وفات يافته و در مقبره خواجه حافظ شيراز مدفون است.

من بجفاى توام شاد كه ليلى بلطفگر همه را داد دل دلشده را دل شكست

(آتشكده آذر چاپ زوّار ص 270)

اهليّت:

اَهَمّ:

اِهمال:

اَهنَأ :

اِهواء:

اَهواء:

اهورا مزدا :

اهوَن:

اَهيَب:

اهيب بن سماع:

آنگاه پيغمبر(ص) على را فرمود: دستش بگير و او را بيرون بر و قرآن به وى بياموز. اهيب گفت: يا رسول الله حارث بن ضرار لشكرى مجهز نموده كه در مدينه به شما حمله كند، سپاهى با من فرست تا شر وى را دفع سازيم. پس پيغمبر (ص) على را با جمعى بهمراه وى فرستاد. آنان بسوى ضرار شتافتند و بر او تاخته او را مغلوب نمودند و پيروزمندانه با اموال و مواشى آنها كه به غنيمت گرفته بودند باز آمدند. (بحار:21/375)

اَى:

اِى:

اَىّ:

اِيّا:

اياب:

اياد:

اِياس:

ايا صوفيه:

اِيّاك:

اياك اعنى و اسمعى يا جاره:

اِيالَت:

اِيالَت:

حسن ايالت: نيكو فرمانروائى.

ايّام:

ايّام الله:

ايّام البيض:

به «بيض» نيز رجوع شود.

ايام تشريق:

ايام معلومات و ايام معدودات:

ايامى:

اِيبَك:

ايتاء:

اِيتار:

اَيتام:

اِيتلاء:

اِيتِمار: