بثمن بخس) و او (يوسف) را به بهائى اندك خريدند ، يا فروختند . (يوسف : 20)

بَخس:

بَخش:

بخشايش:

بَخشِش: داد ، دهش ، عطا ، بذل . از صفات كريمه انسانى كه دين مقدس اسلام ، سخت بر آن تأكيد نموده است . (ليس البر ان تولوا وجوهكم ... ولكن البر من ... و آتى المال على حبه ذوى القربى و اليتامى و المساكين و ابن السبيل و السائلين و فى الرقاب) : نيكى به اين نيست كه به سوى مشرق و مغرب رو كنيد (خطاب به يهود و نصارى) بلكه نيكوكار كسى است كه به خدا و روز جزا و ملائكه و كتاب خدا و پيامبران ايمان آرد و مال خويش را با محبتى كه به آن دارد به خويشان و يتيمان و مستمندان و راهگذران و گدايان بدهد و در راه آزاد ساختن بردگان صرف نمايد ... (بقره:177)

اميرالمؤمنين (ع) فرمود : آنچه را كه فانى شدنى است ببخشيد تا در عوض چيزى را كه باقى و ماندنى است به دست آريد .

امام باقر (ع) فرمود : هرگز به كسى چيزى مده كه بيش از آنچه داده اى از او توقع داشته باشى . (بحار:96/144)

بخشيدن: بذل و هبه كردن . به «بخشايش» و «هبة» رجوع شود .

بُخل: ضد سخاوت . راغب گويد : بخل امساك موجودى است از محلّى كه نبايد امساك شود . آيات و روايات در نكوهش آن بسيار آمده (و من يبخل فانما يبخل عن نفسه والله الغنىّ و انتم الفقراء) : هر آنكس بخل ورزد در حقيقت در حق خود بخل نموده و تنها كسى كه بى نياز است خدا است و شما همه نيازمندانيد . (محمد:38)

از امام باقر (ع) و امام صادق (ع) روايت شده كه هر كس چيزى را از زكاة خود دريغ كند آن مال در روز قيامت اژدهائى شود و به گردن صاحبش بپيچد و پيوسته از گوشت او بخورد تا از حساب فارغ شود و اين است فرموده خداوند : (سيطوقون ...)(صافى:108) .

امام صادق (ع) فرمود : در شگفتم از آن كسى كه دنيا به وى روى آورده و به مال دنيا بخل مىورزد ، و يا آنكس كه دنيا به وى پشت كرده و از دهش خوددارى مى كند . چه اگر دنيا به كسى روى آورد بذل و بخشش او را زيان نزند ، و اگر پشت كند بخل و امساك او را سودى ندهد .

از سخنان آن حضرت است «البخل عار» امام موسى بن جعفر (ع) فرمود : بخيل كسى است كه بدآنچه خداوند بر او واجب نموده بخل ورزد .

پيغمبر (ص) فرمود : بخيل ترين مردم كسى است كه به سلام بخل ورزد . (بحار:73 و 100)

به خودواگذارشدن: در اصطلاح علم اخلاق ، يعنى خداوند دست از يارى و هدايت بنده بردارد و او را به خودش واگذارد . پيغمبر اكرم (ص) در دعا مى گفت : «اللهم لا تكلنى الى نفسى طرفة عين ابدا» : خداوندا هرگز (حتى) يك چشم بهم زدن مرا بخودم وامگذار . (بحار : 14/384)

در حالات حضرت رضا (ع) آمده كه آن حضرت به عود هندى خام خود را بخور مى داد و پس از آن گلاب و مشك استعمال مى كرد .

و از اميرالمؤمنين (ع) آمده كه فرمود : به بنفشه بخور كنيد .

از اميرالمؤمنين (ع) روايت شده كه بخور كردن موجب سلامتى سر (از بيمارى) است و بدن را از درون پاك مى كند و انواع بيمارى سر را از بين مى برد . (بحار:10 و 66 و 76)

بَخِيل: ممسك ، نابخشنده . امام كاظم(ع) : «البخيل من بخل بما افترض الله عليه» (بحار:4/172) . رسول الله(ص) : «طعام الجواد دواء و طعام البخيل داء» (بحار:62/290) . و عنه : «لاتشاورن البخيل فانه يقصربك عن غايتك» (بحار:70/386) . الرضا (ع) : «البخيل بعيد من الله بعيد من الجنّة بعيد من الناس» (بحار:71/352) . و عنه(ع): «البخيل لايأكل من طعام الناس لئلا يأكلوا من طعامه» (بحار:71/352) . الصادق(ع) : «اقل الناس راحة البخيل» (بحار:73/300). على بن الحسين (ع): «اياك و مصاحبة البخيل ، فانه يخذلك فى ماله احوج ماتكون اليه» . (بحار:74/208)

بَد:

در حديث آمده : هيچ يار بدى ، بدتر از جهالت نباشد . (بحار : 1/183)

و فرمود : بد بنده ايست آنكه داراى دو چهره باشد : در حضور مردم چهره اى دارد و در غياب آنها چهره ديگر ، اگر خيرى به برادر مسلمانش برسد بر او حسد برد و چون درماند او را تنها گذارد ، بد بنده ايست آنكه اولش نطفه و آخرش مردار است و نداند كه در بين اين دو حالت چه مى كند ... (سفينة البحار)

بُدّ:

بداء:

و از سوئى آيات و رواياتى در ثبوت آن آمده كه دانشمندان اسلامى در توجيه آنها مفصلا بياناتى دارند و خلاصه بخشى از آنها بدين قرار است : خداوند را جز لوح محفوظ كه آنچه در آنست تغيير ناپذير است لوحى است به نام لوح محو و اثبات كه مقدرات اشخاصو اشياء و جوامع و ملل و غيره در آن ثبت است و مثبتان آن بدين گونه بود كه چيزى در آن ثبت گردد و سپس محو شود مثلا نوشته شود كه عمر زيد پنجاه سال است بدين معنى كه مقتضاى حكمت آنست كه عمر او بدين مقدار باشد اگر او كارى نكند كه موجب درازى يا كوتاهى عمر شود ، مثلا اگر صله رحم كرد پنجاه محو گشته به جاى آن شصت نوشته شود و اگر قطع رحم كند چهل ثبت گردد .

و آيات مربوطه :

و اما رواياتى كه در اين باره آمده فراوان است كه به ذكر تعدادى از آنها بسنده مى شود:

راوى حديث ، سليمان مروزى گويد : عرض كردم : دوست دارم از كتاب خدا شاهدى در اين باره بيان فرمائيد . فرمود : آنجا كه خداوند به پيغمبرش مى فرمايد : (فتولّ عنهم فما انت بملوم) (از آنها ـ كه تسليم حق نمى شوند ـ روى بگردان كه تو را در اين باره سرزنش نكنيم) كه مراد خداوند از اين جمله تهديد به فرستادن غضب و هلاكت آنان است ولى بعدا بداء حاصل شد و فرمود : (و ذكّر فان الذكرى تنفع المؤمنين) (آنان را پند و اندرز ده كه پند مؤمنان را سود بخشد) سليمان گويد : عرض كردم بيشتر بفرمائيد . فرمود : خداوند به يكى از پيامبرانش فرمود كه فلان سلطان را بگوى فلان روز خواهى مرد . چون پيغمبر به وى خبر داد وى در حالى كه بر تخت نشسته بود از وحشت از تخت به زمين افتاد و گفت: پروردگارا ! مرا مهلت ده تا فرزندم به حد رشد رسد و كارهايم را سامان دهم و ديونم بپردازم و سپس مرا بميران . (از حسن نيت و دعاى او) خداوند به آن پيغمبر وحى نمود
كه به وى خبر ده كه پانزده سال بر عمرت افزودم . پيغمبر گفت : خدايا تو مى دانى من تاكنون دروغ نگفته ام (و از اينكه سخنم تغيير كرده شرمنده ام) خداوند فرمود : تو بنده فرمانى اين را ابلاغ كن ، كس را نرسد كه در كار من چون و چرا كند .

3 ـ امام صادق (ع) در تفسير آيه (هوالذى خلقكم من طين ثم قضى اجلا و اجل مسمّى عنده) فرمود : اجل مقضىّ همان حتمى است كه در قضاى الهى گذشته و اجل مسمّى اجلى است كه بداء در آنست ، اگر خداوند بخواهد آن را پيش اندازد و اگر بخواهد تأخير كند .

بَدائِع:

بَداد:

بِدار:

بَدان:

و از آن حضرت روايت است كه فرمود : بدانيد كه از بد بتر دانشمندان بدند و از نيك نكوتر دانشمندان نيكو سيرتند . (بحار:72/107 و 2/110)

نقل است كه آن حضرت در نكوهش شخصى فرمود : او كسى است كه شهوتها عقل او را سوزانده و دلش را ميرانده است و وى را دلباخته خويش ساخته (به خودخواهى دچار گشته) . و نيز در نكوهش
شخص ديگرى فرمود : زبانش چون عسل (شيرين) ولى دلش آكنده از (زهر) كينه است . (غرر)

بِداهَت:

بَدء:

بَداَختَر:

بداخلاقى:

بدبختى:

پيغمبر (ص) فرمود : مى خواهيد شما را از بدبخت ترين بدبختان خبر دهم ؟ عرض كردند : بلى يا رسول الله . فرمود : كسى كه فقر دنيا و عذاب آخرت برايش گرد آمده باشد ، پناه مى بريم به خدا از چنين بدبختى . (بحار:103/20)

امام باقر (ع) فرمود : چون كسى (بر اثر اعمال ناشايست) مستحق ارتباط با شيطان و بدبختى شود (كارش به جائى رسد كه) همواره آرزو را مدّ نظر خود قرار دهد و مرگ را پشت سر نهد (و آن را از ياد ببرد) . (بحار:6/26/126)

«گاه اين چنين بدبختى

بدبدهى:

بَدبينى:

بدبينى به روزگار ، و به تعبير فلاسفه «دهر نكوهى» و اعتقاد به اين كه جهان آكنده به بدبختى و يأس و حرمان است ، ناروا و نكوهيده است ، چه اين صفت به نوميدى از مهر و لطف حضرت پروردگار باز ميگردد ، و نوميدى از رحمت خدا گناه كبيره است ، و بايستى بنده خدا پيوسته بفضل خداوند خويش اميدوار و به زندگى در سايه مهر حضرتش دلگرم باشد ، چنان كه بدبينى به برادران دينى كه دوروئى و نفاق از آنها ديده نشده نيز مذموم و ناشايست است ، كه فرموده اند : تا مى توان بايد عمل مسلمان را بر محمل صحيح حمل نمود .

اما بدبينى به اشرار و منافق صفتان كه در ميان مردم به دو چهره زندگى مى كنند ، روا و سزاوار است . از حضرت عيسى بن مريم(ع) روايت شده كه فرمود : دينار (پول) درد دين است و عالم طبيب دين ، چون ديديد پزشك درد را بسوى خود ميكشد (عالم بدنبال مال دنيا است) به وى بدبين شويد و بدانيد كه چنين كسى خيرخواه ديگران نخواهد بود . (بحار:2/107)

از حضرت رضا (ع) روايت است كه فرمود : به آنكس كه خود را بعبادت مشهور و انگشت نما كرده ، در امور دينتان بدبين باشيد ، چه خداوند ، شهرت در عبادت و شهرت در لباس را دشمن ميدارد . (بحار:70/251)

بَدجنسى:

بَدح:

بدحسابى:

بدخُلقى:

بدخوابى:

بَدخواه:

بدخواهى:

بَدخوى:

بَدخيم:

بَدَد:

بَدر:

بَدر:

بَدر:

بدراولى:

بدرصُغرى:

اين غزوه در تاريخ به نام بدر صغرى ثبت گرديده است .

بَدرَقة:

در احياء العلوم غزّالى آمده كه : از جمله سنن و آداب ميهمان نوازى آنست كه ميهمان را تا درب خانه بدرقه كرد . (سنن النبى : 67)

بدركُبرى:

پس سران قريش از قبيل عتبه و شيبه و وليد ابن عتبه و ابوجهل و ابوالبخترى و نوفل ابن خويلد و ساير صناديد مكّه با جمع زيادى از مردان جنگى كه شمار آنها به نهصد و پنجاه نفر مى رسيد آماده جنگ با پيغمبر (ص) شده از مكّه بيرون شدند و ادوات طرب و زنان مغنّية با خود داشتند و صد اسب و هفتصد شتر با آنها بود و مقرر داشتند كه هر روز يكى از بزرگان قريش علف و آذوقه لشكر را تامين نموده و ده شتر نحر كند .

مشركين عمير بن وهب را با گروهى فرستادند كه لشكر اسلام را به دقت بازديد كند و شمار آنها را بدست آورد ، وى بر اسب خود سوار شد و از هر سوى اطراف لشكر اسلام دور زد و به دقت تفحّصى كرد كه مبادا عدّه ديگر غير آنچه كه به چشم مى خورد در كمين باشند و بازگشت و گفت : اينها در حدود سيصد تن مى باشند و جز اينها ديگر كسى نيست ولى شتران يثرب را ديدم كه بار مرگ با خود حمل كرده و زهر مهلك با خود دارند ، آمادگى آنها در حدّى است كه هرگز پشت به جنگ نكنند تا كشته شوند و كشته نشوند تا به شمار خويش بكشند ، پشت و روى اين كار نيك بنگريد كه جنگ با اينها آسان نتواند بود .

و از طرفى پيغمبر (ص) به مقتضاى (و ان جنحوا للسّلم فاجنح لها) و محض اينكه مسلمانها كمتر بيم جنگ كنند و بَهر آن كه دشمن را جاى سخن نماند پيامى براى آنها بدين مضمون فرستاد كه ما تصميم نداريم در جنگ بر شما پيشى گيريم چه شما خويش منيد مرا با عرب واگذاريد كه اگر بر آنها پيروز شدم شما را افتخارى بود و اگر شكست خوردم شما بدون زحمت به مراد خود رسيده باشيد .

ابوجهل از ترس اينكه مبادا سخنان عتبه در دل لشكر مؤثّر واقع شود گفت : هان اى عتبه از بيم فرزندان عبدالمطلب به دنبال بهانه اى هستى كه حيلتى كنى و برگردى ! عتبة برآشفت و گفت : مرا به ترس نسبت مى دهى و خود از شتر پياده شد و ابوجهل را از اسبش به زير كشيد و گفت : بيا تا من و تو با هم نبرد كنيم و بر مردم كشف شود كه شجاع كيست و ترسو كدام ؟ اكابر قريش پيش آمدند و آن دو را از هم جدا كردند ، در اين حال آتش جنگ زبانه كشيد و از هر دو سوى مردان كارزار به جنبش درآمدند . اوّل كس عتبه بود كه آهنگ ميدان كرد از خشم اينكه ابوجهل او را ترسو قلمداد كرده بود بى توانى زره بپوشيد و چون سرى بزرگ داشت در همه لشكر خودى نبود كه بر سر او راست آيد لاجرم عمامه به سر بست و برادرش شيبه و پسرش وليد را نيز فرمان داد كه با من به ميدان آئيد و رزم دهيد ، پس هر سه تن اسب برجهاندند و در ميان دو لشكر كرّ و فرّى بدادند و مبارز طلبيدند ، سه نفر از انصار به جنگ ايشان آمدند ، عتبه گفت : شما چه كسانيد و از كدام قبيله ايد ؟ گفتند ! ما از انصاريم . عتبه گفت : شما كه قوم ما نيستيد ، ما را با شما جنگ نباشد و آواز برداشت كه اى محمد از بنى اعمام ما كسانى بيرون فرست تا با ما رزم دهند ، پيغمبر(ص) على و حمزه و عبيدة ابن حارث ابن عبدالمطلب را فرستاد ، على با وليد دچار گشت و حمزه با شيبه و عبيده با عتبه ، على شمشيرى به دوش وليد زد كه از زير بغلش بيرون آمد با دست ديگرش دست بريده خود را كه بس سنگينبود به سر على كوبيد و به يارى پدرش عتبه شتافت ، على (ع) وى را تعقيب نمود و با زخم ديگر كارش را تمام كرد ، و امّا حمزه و شيبه با هم در آويختند و چندان شمشير به هم زدند و گرد هم دويدند كه تيغها از كار بيفتاد و سپرها در هم شكست ، سپس تيغ را انداخته و به يكديگر بياويختند ، مسلمانها چون چنين ديدند ندا در دادند كه يا على ببين اين سگ چگونه بر عمّت غلبه كرده ! على به سوى او شتافت و از پس حمزه در آمد و چون حمزه از شيبه بلندتر بود فرمود : اى عم سر خود را پائين آر حمزه سر فرود آورد و على تيغ براند و يك نيمه سر شيبة را بيفكند و او را هلاك كرد .

پس از كشته شدن اين سه نفر رعبى در دل كفّار افتاد ، ابوجهل همچنان قريش را بر جنگ تحريض مى كرد و شيطان به صورت سراقة ابن مالك درآمد و قريش را گفت : من پشتيبان شمايم پرچم را به من بدهيد ، سپس علم را به دست گرفته پيشاپيش لشكر همى دويد و آنها را قويدل مى ساخت، از آن طرف پيغمبر (ص) به اصحاب مى فرمود : چشمان خود را ببنديد و دندانها را به هم بفشريد و بجنگيد ، و گاهى به كمى اصحاب خود مى نگريست و از خدا طلب نصرت مى كرد . خداوند ملائكه را به مدد ايشان فرستاد كه قرآن مى فرمايد : (و لقد نصركم الله ببدر و انتم اذلّة) تا آنجا كه مى فرمايد : (يمددكم بخمسة آلاف من الملائكة مسوّمين) پس جنگى عظيم درگرفت ، شيطان چون چشمش به جبرئيل و صفهاى ملائكه افتاد علم بيفكند و آهنگ فرار كرد ، منبّه پسر حجّاج گريبانش گرفت و گفت : اى سراقه كجا مى روى اين چه بىوفائى است كه در اين لحظات سخت روا مى دارى ؟ ابليس دست بر سينه منبّه زد و گفت : دور شو از من كه چيزى مى بينم كه تو نمى بينى ، و در اين ميان على (ع) چون شير آشفته به هر سو حمله مى كرد و مرد و مركب به خاك مى افكند تا آنكه سى و شش تن از ابطال رجال بكشت و بالجمله هفتاد نفر از رجال برجسته قريش در آن جنگ كشته شدند كه از جمله آنها بود عتبه و شيبه و وليد بن عتبه و حنظلة بن ابى سفيان و طعيمة بن عدى و عاص بن سعيد و نوفل بن خويلد و ابوجهل ، و چون سر ابوجهل را براى پيغمبر(ص) بردند سجده شكر به جاى آورد، پس كفّار هزيمت كردند و مسلمانان از دنبال ايشان بشتافتند و هفتاد تن از آنها را اسير كردند و اين واقعه در هفدهم رمضان بود . (تلخيص از ج 19 بحار و منتهى الآمال)

و از انصار مبشّر بن عبدالمنذر و سعد بن خثيمه و حارثة بن سراقه و عوف و معوّد فرزندان عفراء و عمير بن حمام بن جموح و رافع بن معلّى و يزيد بن حارث .

حركت پيغمبر (ص) به سوى بدر ، هفتم و به قولى سوّم رمضان بود ، شمار اصحاب سيصد و سيزده نفر و فقط يك اسب داشتند كه از آن مقداد بود و هشتاد و يا هفتاد شتر داشتند كه به نوبت سوار مى شدند ، سلاح آنها عبارت بود از شش زره و هشت شمشير. (بحار:19)

بِدرود:

بَدرَة:

بدزبان:

بدزبانى:

بِدع:

بِدَع:

بدعت:

اميرالمؤمنين (ع) فرمود : دين را ويرانگرى چون بدعت نباشد .

و فرمود : هر كه به عمل بدعتى عمل كند و آن را عبادت خدا پندارد ، شيطان او را مزاحمت نكند و آزادش گذارد و (حتى) حالت خشوع و گريه (نيز) به وى القا كند .

از امام صادق (ع) نقل است كه در گذشته مردى بود كه هر چه تلاش نمود از راه حلال مالى بدست آرد موفق نشد از راه حرام نيز دنبال كرد چيزى به دستش نيامد . تا اينكه روزى شيطان به نزد او آمد و گفت : مى خواهى تو را به كارى هدايت كنم كه هم مال و ثروتت فراوان شود و هم جمع زيادى پيرامونت گرد آيند و از تو پيروى كنند ؟ گفت : آرى . شيطان گفت : دينى اختراع كن و مردم را به آن دعوت نما .

خدا به پيغمبرى كه در آن زمان بود وحى نمود كه به وى بگو : به عزّتم قسم اگر آنقدر مرا بخوانى كه بند از بندت جدا شود توبه ات را نخواهم پذيرفت تا اينكه آنهائى را كه بر بدعت تو مرده اند زنده كنى و از دين تو برگردند .

امام صادق (ع) فرمود : هر كس كه به نزد بدعتگذارى رود و از او تجليل و احترام به عمل آورد مانند كسى باشد كه در راه ويران ساختن اسلام قدم برداشته باشد .

پيغمبر (ص) فرمود : خداوند در هر بدعتى كه پيش آيد به دل يكى از خاندان ما الهام نمايد كه از آن بدعت جلوگيرى كند و حق را آشكار سازد و پرده را از آن بردارد و مكر مكّاران را دفع كند و از جانب ضعفا سخن گويد .

فرمود : نه ، شما را به قياس چه كار ؟ تباه شد آنكه به قياس عمل كرد .

اما باقر (ع) از جدّش رسول الله (ص) حديث نقل كند كه فرمود : اى مردم حلال من تا قيامت حلال و حرامم تا قيامت حرام است كه خداوند در كتابش و من در سنّتم اين دو را بيان كرده و روشن ساخته ايم ، و در اين بين شبهاتى شيطانى و بدعتهائى پس از من ظهور خواهد كرد ، هر كسى كه از آن بدعتها دورى كند دين و دنيا و آبرو و شخصيّتش محفوظ ماند و كسى كه مرتكب آن شبهات شود به كسى مى ماند كه احشام خود را كنار قرقگاه بچراند ، خواه ناخواه چنين كسى هوس كند كه به قرقگاه در آيد ، و همانا هر سلطانى را مرزى و قرقگاهى است و قرقگاه خدا همان حلال و حرام او است . (بحار:2 و 72 و 74 و 78 و 27 و 28)

از حضرت رسول (ص) آمده كه فرموده : (از احكام من) پيروى كنيد و بدعت منهيد كه احكام به قدر كفايت شما هست (نيازى به قانون و حكم نوين نيست) .