مرحوم قزوينى در نامهاى كه در آخر كتاب «جامى» به قلم آقاى حكمت به چاپ رسيده شرحى آورده كه خلاصه آن چنين است : كه چرا مردم آن اهميتى كه لايق مقام شامخ فضل و دانش جامى است براى او قائل نيستند و رتبه عالى او در شعر و شاعرى كه به عقيده اكثر فضلاء خاتمه شعراء بزرگ فارسى زبان است ، چرا در ميان ايرانيان احراز نكرده است ، از روى مطالعات و مسموعات خود حدس مىزدم كه علت عمده آن اين است كه با همه تمايلى كه به مشرب عرفان و تصوف داشته كه لازمه آن خلو از تعصب و مناقشات مذهبى و مخاصمات دينى است ، معذلك وى نه فقط خالى از تعصب نبوده بلكه بسيار متعصب بوده و از مجموع آثار ، قرائنى به دست مىآيد كه اين حدس را تأييد مىكند ، در شرح حال متصوفين جميع كسانى كه ادنى انتسابى به اين طائفه داشته و سنى بودهاند از مشايخ صوفيه دانسته و با استقصاى كامل به شرح احوال آنها پرداخته ولى از ذكر مشاهير مشايخ صوفيه شيعه مانند سيد نعمتالله و شيخ آذرى و شيخ صفىالدين اردبيلى و نظائر ايشان خوددارى كرده است . به علاوه در سرتاسر كتب منظوم و منثور خود هر جا بهانهاى به دست مىآورده از طعن و ذم و قدح شيعه فروگذارى نمىكرده است ، و در باره ابوطالب با اينكه اجماع علماء شيعه و اكثر زيديه و بسيارى از اهل سنت بر اين است كه به اسلام درآمده ، او را قدح كرده و همراه ابولهب در سقر جا داده و گويد :

هيچ سودى نداد آن نسبششد مقر در سقر چو بولهبش

و تمام ياريها و كمكهائى كه در دوران سختى پيغمبر به او كرده ناديده گرفته است . اينها همه دلائل واضح بر تعصب وى در تسنن و عناد وى با شيعه است . انتهى .

به هر حال از بعض اشعار كه به وى نسبت داده شده مىتوان گفت از تعصبات جاهلانه تا اندازهاى بر كنار بوده و در پارهاى موارد كه از گفتار وى بوى تعصب مىآيد بر فرض صحت علل و جهاتى موجب آن گرديده است . از جمله رباعى زير :

اى مغبچه دهر بده جام ميمكامد ز نزاع سنى و شيعه قيم

گويند كه جاميا چه مذهب دارى؟صد شكر كه سگ سنى و خر شيعه نيم

و نيز گويد :

ز هفتاد و دو مذهب رو به سوى توبلى عاشق نداند مذهبى جز ترك مذهبها

و با اين همه موافق مشهور و ظاهر
آثار جامى وى سنىالمذهب و صوفىالمسلك و جبرىالعقيده و نقشبندىالطريقه بوده است .

«تأليفات و آثار جامى»

2 ـ اعتقاد نامه ، منظومهاى است در اصول اعتقادات اسلامى و در اين منظومه كتاب الله (قرآن) را قديم شمرده و رؤيت خداى تعالى را مورد بحث قرار داده و گويد:

3 ـ بهارستان ، كه براى فرزندش ضياءالدين يوسف در وقتى كه ده ساله بوده و به آموختن مقدمات زبان عربى اشتغال داشته به روش گلستان سعدى تأليف كرده است .

5 ـ تحفةالاحرار ، كه يكى از مثنويات كتاب هفت اورنگ جامى است و آن را به سبك مخزنالاسرار حكيم نظامى سروده و در پايان آرد :

تحفةالاحرار لقب دادمشتحفه به احرار فرستادمش

7 ـ تفسيرالقرآن .

9 ـ خاتمةالحيوة ، يك منظومه مثنوى است كه در آخر عمر سروده است .

11 ـ الدرة الفاخرة ، شرح و تفصيل مذاهب حكما و صوفيه است .

13 ـ رسالهاى در معما .

15 ـ سبحةالانوار ، يكى از مثنويات هفت اورنگ .

17 ـ سلامان وابسال .

19 ـ شرح تائيه ابن فارض .

21 ـ شرح قصيده برده .

23 ـ فاتحة الشباب ، اين كتاب را در اوائل جوانى به نظم آورده است .

25 ـ لوامع ، شرح قصيده هزيمه ابن فارض .

27 ـ ليلى و مجنون يا مجنون و ليلى كه يكى از مثنويات هفت اورنگ است .

29 ـ مناقب ملاى رومى .

31 ـ النفحة المكية .

33 ـ واسطة العقد ، اين كتاب را جامى در اواسط زندگانى خود به رشته نظم آورده است .

35 ـ يوسف و زليخا ، كه آن هم يكى از مثنويات كتاب هفت اورنگ است .

سلطان ملك دانش ، جامى كه يافت در خلداز باده وصالش ارواح قدس جامى

(تلخيص از ريحانة الادب و كتاب جامى تأليف آقاى حكمت)

جانّ

اين كلمه هفت بار در قرآن كريم آمده : دو بار درباره عصاى موسى ، كه در آنجا بمعنى مار بزرگ سفيد سياه چشمى است كه در خانه مسكن دارد . و پنج بار در مقابل انسان .

عطا از ابن عباس روايت كرده كه جانّ همان ابليس است ، و بنقل ديگر از ابن عباس آمده كه آن پدر جنيان است. (بحار:63/50)

جان

«احترام جان در اسلام»

جانان

جانِب:

جانباز

جانبدارى:

امام صادق (ع) : كسى كه از ستمگرى جانبدارى نموده ظلم و ستم او را توجيه كند خداوند ظالمى بر او مسلط سازد و چون دعا كند باجابت نرسد و بر مظلوميتش اجر و مزدى نيابد . (بحار: 93/319)

جانب غربى:

جان بن جان:

جانِحة:

جاندار:

جانشين:

جانشينى:

جانكندن:

جانماز:

از امام كاظم (ع) نقل است كه فرمود : شيعه ما از چهار چيز بىنياز نباشد : جانمازى كه بر آن نماز گزارد و انگشترى كه به انگشت خود كند و مسواكى كه دندانش را بدان شستشو دهد و تسبيحى از قبر حسين(ع) كه سى و سه دانه داشته باشد كه هر گاه آن را بدست بگرداند و بوسيله شمارش آن ذكر خدا گويد ، بعدد هر دانهاى چهل حسنه در نامه عملش ثبت گردد و اگر بدون ذكر آن را بدست داشته باشد بيست حسنه برايش نوشته شود . (بحار: 85/340)

جانور

از ابوذر نقل است كه گفت : در حضور پيغمبر (ص) بودم ناگهان دو بز را ديدم كه به يكدگر شاخ ميزدند . حضرت فرمود : شما ميدانيد چرا اينها با يكدگر در ستيزند ؟ همه گفتند : نه يا رسول الله . فرمود : ولى خدا ميداند و خود ميان آنها داورى خواهد نمود . (بحار: 64/6)

از امام صادق (ع) روايت شده كه يعقوب بفرزندش فرمود : اى فرزندم زنا مكن كه اگر پرندگان زنا ميكردند پر و بالشان ميريخت .

جانَوَران:

جانى

جاودان:

جاوَرس:

جاويد،

جاويدانى:

معلوم است كه هيچ ذيشعورى خود را جاويد در زمين نمىپندارد و مال را مايه ابديت خويش نمىداند .

از مجموع اين آيات بحسب ظاهر چنين استفاده ميشود كه خداوند جاويدانى را هم در مورد برخى دوزخيان چون معاندين و مشركين و هم در مورد بهشتيان مقرر فرموده ولى چنان نيست كه عقلاً حتميت داشته باشد و دست خداوند از نقض آن بسته باشد بلكه چون بخواهد جاويدانى را در هر دو مورد بشكند . و ديگر اينكه خداوند در مورد جاويدان بودن بهشتيان وعده قطعى داده بدليل (عطاء غير مجذوذ)بخلاف جاويد بودن دوزخيان در دوزخ كه در مورد آنها چنين جملهاى ذكر نشده است.

1 ـ با توجه به اصل كهولت (آنتروپى) كه از اصول مسلمه طبيعت اجسام است و هر جسمى بمرور زمان رو بكاهش و استهلاك ميرود جاويدان بودن چگونه متصور است ؟

3 ـ آيا جاويدان بودن كافر يا قاتل مثلا ظلم نيست كه وى در مدت محدودى گناه كرده و براى مدت نامحدود كيفر شود ؟

و اما پاسخ شبهه دوم : اولاً مسلم نيست كه دوام عذاب يا دوام لذت موجب اعتياد شود آنچنان كه دگر احساس از ميان برود . ثانياً اين در صورتى قابل تصور است كه موجبات عذاب يا اسباب لذت يكنواخت باشد ولى اگر نوع آن عوض شود مسلماً اين مسئله پيش نمىآيد ، چنانكه قرآن در مورد دوزخيان ميفرمايد : (كلما نضجت جلودهم بدلناهم جلودا غيرها) . پوست دوم كه دگر معتاد بعذاب نيست ! و در مورد بهشتيان نيز آياتى مشابه اين آمده است .

از امام كاظم (ع) روايت شده كه فرمود : جز كفار و منكران و اهل شرك و ضلال كسى جاويد دوزخ نباشد و مؤمنانى كه از كباير اجتناب كنند در مورد گناهان كوچك مؤاخذه نشوند چنانكه خداوند فرموده : (ان تجتنبوا كبائر ما تنهون عنه نكفّر عنكم سيّئاتكم و ندخلكم مدخلا كريما) .

ابن ابى عمير راوى حديث گويد : عرض كردم : چگونه اهل كباير مستحق شفاعت گردند در صورتى كه خداوند ميفرمايد : (و لا يشفعون الاّ لمن ارتضى) . و مرتكب كباير كه مورد رضاى خدا نيست ؟! فرمود : هر مؤمن بخدا كه گناهى را مرتكب ميشود خواه ناخواه از كرده خود رنج ميبرد و از آن پشيمان ميگردد و پيغمبر (ص) فرموده : پشيمانى خود توبه است . و فرمود : كسى كه از عمل نيك خود شاد و از كار بد خويش ناشاد بود وى مؤمن است . بنابراين آنكس كه از گناه خود پشيمان نباشد مؤمن نيست و چنين كسى مستحق شفاعت نخواهدبود ... (بحار: 8/351)

جاه:

الصادق (ع) : «المعروف زكاة النعم و الشفاعة زكاة الجاه» . (بحار:78/266)

جاهِد:

جاهِل:

جاهل گاه تقسيم شود بجاهل قاصر و جاهل مقصّر . جاهل قاصر آنكه از كسب دانش ناتوان بود يا بسبب دورى او از دانا و مركز دانش يا بعلت نقص در مشاعر كه قرآن از آن به «مستضعف» تعبير ميكند . جاهل مقصر كسى كه توان دستيابى بدانش را دارد و در عين حال در كسب ، بى تفاوتى و سهل انگارى كند .

و گاه تقسيم شود به جاهل بسيط و جاهل مركب .

جاهِل:

از رسول اكرم (ص) روايت شده كه فرمود : نشان جاهل آنست كه چون با وى همسخن شوى ترا ملول سازد و چون از او كنارهگيرى به بد گوئيت بپردازد و اگر چيزى بتو دهد منت نهد و اگر تو چيزى به وى دهى ناسپاس باشد و چون رازى با او در ميان نهى افشا كند و چون خود رازى با تو در ميان نهد ترا (به افشاى راز) متهم سازد و چون بمال و ثروتى دست يابد طغيان و سركشى نمايد و چون تهيدست گردد منكر نعمت خدا شود ، و گاهِ شادى اسراف كند و شادمانى را از حد بگذراند و چون غمگين شود حالت نوميدى به وى دست دهد ، خندهاش قهقهه باشد و چون بگريد صداى گاو در دهد ، درباره نيكان زبان درازى كند و محبت خدا را بدل نداشته باشد و مراقب او و بياد او نباشد ، هر گاه خوشنودش سازى بيش از حد ترا ستايش نمايد و چون از تو برنجد هر چه بزبانش آيد دربارهات گويد .

جاهليت:

و بقول مرحوم طريحى : حالتى كه عربها قبل از اسلام داشتند ، و آن عبارت بود از : جهل بخدا و پيامبران وشرايع دين ، و فخر و مباهات به آباء و انساب و تكبر و نخوت و مانند آن . (مجمع البحرين)

اين كلمه چهار بار در قرآن كريم آمده است : (يظنّون بالله ظنّ الجاهليّة يقولون هل لنا من الامر من شىء)(آل عمران : 154) . (افحكم الجاهليّة يبغون و من احسن من الله حكما لقوم يوقنون)(مائده : 50) . (و قرن فى بيوتكنّ و لا تبرّجن تبرّج الجاهليّة الاولى)(احزاب:33) . (اذ جعل الذين كفروا فى قلوبهم الحميّة حميّة الجاهليّة). (فتح:26)

در آيه 154 آل عمران سخن از پندار غلط آنها درباره خداوند بميان آمده كه آنان خداوند را جدا از زندگى خويش مىپنداشتند و بنظارت او بر بندگان و رحمت و لطف و نصرت او معتقد نبودند .

نبى اكرم (ص) فرمود : چهار چيز از روش جاهليت در ميان امت من معمول است كه آن را از دست ندهند : افتخار بمقام و طعنه زدن بيكديگر در نژاد و معتقد بودن بتأثير ستارگان در بارش باران ، و نوحه سرائى در مرگ اشخاص .

از امام باقر (ع) روايت شده كه حضرت رسول (ص) در فتح مكه به منبر رفت و فرمود : اى مردم ! خداى ، آن غرور و نخوت جاهليت و افتخار نژادى كه در آن عالم داشتيد از شما برگرفت ; بدانيد و آگاه باشيد كه عربيت يك زبان بيش نيست و هيچگونه برترى به اصل و تبارى نميدهد و اگر كسى را در روش و رفتار و سلوك انسانى نقص و كمبودى بود اينگونه موهومات رفع نقص او را ننموده امتيازى به وى ندهد ، و بدانيد كه هر خونى كه در جاهليت ريخته شده و هر دشمنى كه در آن دوران بوده همه بزير اين پاى من است تا قيامت و هيچگونه ارزشى نخواهد داشت . (بحار: 21/137)

و در جاى ديگر فرمود : خداوند پيغمبرش را در دورانى فرستاد كه فترت (زمانى كه پيغمبر نباشد) ، حكمفرما و جوامع ملل بخوابى عميق فرو رفته و آشوبها عليه جامعه آن روز مصمم و نظم امور از هم گسيخته و آتش جنگها افروخته بود ; جهان رونق و درخشش خويش را از دست داده و چهره فريب خود را آشكار ساخته و آب زندگيش خشكيده بود ; اعلام هدايت بكنار رفته پرچمهاى ضلالت برافراشته ، دنياى آن روز چهره كريه خويش را پيوسته نشان ميداد و در روى جويندگانش بسى عبوس بود ، بر و بارش آشوب ، غذايش مردار ، شعارش ترس و ناامنى و دثارش شمشير بود . خداوند در دورانى پيامبرش را مبعوث نمود كه مردم گمراهانى سرگشته و حيران بودند و در ميان آشوبهائى فرو رفته بودند كه بدست خويش آن آشوبها را بپا ساخته بودند و خودخواهى ، آنان را بلغزشها كشانده بود; جاهليت ثبات و آرامش و وقار را بكلى از آنها گرفته بدام امواج تباه كنندهشان سپرده بود ; سرگردانهائى بودند كه در مسائل اجتماعى متزلزل و در رنج نادانى روزگار ميگذراندند . (بحار: 18/218)

جاهليت اولى:

ابوالعاليه گفت : زمان داود و سليمان است كه زنان را پيراهن نادوخته بود و عضوهائى از بدن را كه نماياندن آن ناپسند بود آشكار مىساختند چنانكه زن با شوهر و دوست شوهر خود مىنشست و بالا تنه خود را به دوست شوهر و پائين تن خود را به شوهر اختصاص مىداد و چه بسا كه يكى از آنان درخواست معاوضه مىكرد .