3 ـ (انّما التوبة على الله للذين يعملون السّوء بجهالة ثمّ يتوبون من قريب فاولئك يتوب الله عليهم و كان الله عليماً حكيماً * و ليست التوبه للذين يعملون السّيئات حتى اذا حضر احدهم الموت قال انى تبت الآن و لا الذين يموتون و هم كفّارٌ اولئك اعتدنا لهم عذاباً اليماً). (نساء: 17 ـ 18)

اين دو آيه از چند جهت جاى دقّت اند:

اول اينكه: مراد از جهالت آن است كه كسى ندانسته گناهى بكند سپس بداند كه آنكار گناه و حرام است و يا كسى كه گناه بودن كارى را مى دانسته، ولى از روى هوى و هوس و غلبه مشتهيات نفسانى كه خود يك نوع جهالت است آن كار را بكند. چنين كسى بعد از به خود آمدن و دانستن معصيت بايد فوراً توبه كند (ثمّ يتوبون من قريب). عيّاشى در تفسير خود از امام صادق (ع) نقل مى كند: «هر گناهى كه بنده مى كند هر چند عالِم باشد آنگاه كه قصد معصيت كند جاهل است، خدا در حكايت قول يوسف به برادرانش فرموده: (هل علمتم ما فعلتم بيوسف و اخيه اذ انتم جاهلون) به آنها نسبت جهل داده چون قصد عصيان كرده بودند».

دوم آنكه: بعد از يقين به مرگ توبه قبول نيست و نيز براى آنان كه كافرند و در آن حال كه مى ميرند اگر توبه كنند، توبه نيست. ظاهر اين است كه اگر مسلمان پيوسته مرتكب گناه بشود و هنگام يقين به مرگ توبه كند و يا كافرى مادام العمر كافر باشد و چون وقت مرگش رسيد و به آن يقين كرد، ايمان آورد و به سوى خدا برگردد از هيچ يك توبه و ايمان قبول نيست.

اين مطلب از دو آيه ذيل نيز روشن مى شود (حتّى اذا ادركه الغرق قال آمنت انّه لا اله الاّ الذى آمنت به بنو اسرائيل و انا من المسلمين * الآن و قد عصيت قبل و كنت من المفسدين); مى بينيم كه فرعون مادام العمر در كفر و عناد بود و وقت غرق شدن گفت: به معبودى كه بنى اسرائيل ايمان آورده اند ايمان آوردم، ولى از وى قبول نشد و خدا در جواب فرمود: آيا اكنون ايمان مياورى؟ حال آنكه تو از پيش عصيان ورزيده و از تبهكاران بوده اى . (يونس: 90 ـ 91)

(هل ينظرون الاّ ان تأتيهم الملائكة او يأتى ربّك او يأتى بعض آيات ربّك يوم يأتى بعض آيات ربّك لا ينفع نفساً ايمانها لم تكن آمنت من قبل او كسبت فى ايمانها خيراً قل انتظروا انّا منتظرون) . (انعام: 158)

مراد از اتيان بعض آيات، تمام شدن مهلت و رسيدن عذاب و اخذ خدائى و نظير آن است، ظهور آيه در آن است كه ايمان آوردن در آن وقت مفيد نيست و همچنين آنكه از پيش ايمان آورده و قدرت داشته كه عمل بكند ولى نكرده است، ايمان او فائده ندارد امّا آنكه پيش از رسيدن مرگ ايمان آورده ولى مجال عمل نداشته است، آيه به حال او شامل نيست.

در هر حال از اين آيات به خوبى روشن است كه توبه و ايمان در حين مشاهده مرگ، بى اثر و بى بهره است ولى پيش از يقين به مرگ ، اگر كسى توبه كند توبه او قبول است و لو مجال عمل هم نداشته باشد. چنانكه در روايت كافى از امام صادق (ع) از حضرت رسول (ص) نقل است كه فرمود: «هر كه يك سال پيش از مرگش توبه كند خدا مى پذيرد». بعد فرمود : «يك سال زياد است هر كه يك ماه قبل از مرگ خود توبه كند، خدا قبول مى كند»، بعد فرمود : «يك ماه زياد است هر كه يك هفته پيش از مرگش توبه نمايد حق تعالى مى پذيرد». سپس فرمود : «يك هفته زياد است هر كه يك روز قبل از مرگ توبه كند خدا توبه او را قبول مى كند»، بعد فرمود : «يك روز زياد است هر كه پيش از معاينه مرگ توبه كند خدا مى پذيرد» (كافى:2/440 طبع آخوندى). اين روايت به چند وجه در كافى نقل شده و در الميزان نظير آن را از فقيه نقل كرده و در كتب اهل سنّت نيز منقول است و در تفسير ابن كثير چند حديث در اين زمينه آمده است.

«چرا توبه در آن حال قبول نيست»؟

در الميزان فرموده: علّت عدم قبول اينگونه توبه آن است كه يأس از زندگى و ترس قيامت او را به توبه و ندامت مجبور كرده و آنگاه كه نه حيات دنيوى هست و نه عمل خيرى، توبه و رجوع واقعيت نخواهد داشت ; يعنى آن در واقع توبه و برگشت حقيقى نيست.

در المنار گويد: ...استاد گفت مراد آن است كه توبه صحيح از آنها واقع نمى شود ... آن وقت در توجيه اين سخن مى گويد سنّت خدائى بر آن جارى است كه اعمال بد در نفوس مرتكبين اثر بگذارد و اعمال بد بر آنها احاطه كرده مجالى براى انخلاع و توبه نمى ماند و آنگاه كه مرگ را معاينه كرد و از لذات زندگى مأيوس شد مى گويد: توبه كردم! او تائب نيست بلكه مدّعى و كاذب است.

و در استظهار اين مطلب گويد در آيه اول آمده: (يعملون السّوء) و در دوم (يعملون السيّئات)جمع در اينجا همه افراد گناه را كه توأم با اصرار و تكرار است شامل مى شود ... و اصرار در بعضى موجب ارتكاب بعض ديگر مى شود ... در آيه اول آمده (يتوبون) و توبه را به آنها اسناد داده و در دوّمى آمده (قال انّى تبت الآن)روشن مى شود كه مدّعى توبه است در وقت عجز از گناه، يعنى دلش گناه را ترك نكرده و نفسش از آن اعراض ننموده مثل كسى كه در ملك ديگرى فساد مى كند و صاحب ملك او را گرفته و تيغ بر گردن نهاده مى خواهد او را سر ببرد چون حال را چنين ديده مى گويد: ديگر اين كار را نميكنم! ولى دلش از آن كار برنگشته و آن را قبيح ندانسته است.

حاصل مطلب الميزان و المنار آن است كه علّت عدم قبول، نبودن توبه حقيقى است و اين رجوع، رجوع واقعى كه توأم با ندم و تقبيح گذشته ها باشد، نيست.

در مجمع البيان فرموده: علّت عدم قبول ، آن است كه بنده در آن حال به فعل حسنات و ترك قبائح مجبور شده و از حدّ تكليف خارج مى گردد ; زيرا كه مستحق مدح و ذمّ نيست و آنگاه تكليف وجود ندارد.

حاصل مطلب طبرسى آن است كه توبه آنها توبه واقعى است و علّت عدم قبول، گذشتن ظرف عمل و زمان تكليف و همچنين مجبور بودن است.

ناگفته نماند چنانكه در «ايمان» گذشت آن تسليم واقعى است ولى هنگام مرگ و عذاب، شخص بالاجبار تسليم مى شود و چون ايمان واقعى نيست و ظرف تكليف و عمل گذشته است توبه قبول نمى شود ; زيرا خدا خواسته مردم با تدبّر در آيات كون و طبيعت به اختيار خود ايمان بياورند و مجالى براى عمل و اصلاح ما قبل داشته باشند، مثلا آيه: (فلمّا رأوا بأسنا قالوا آمنّا بالله وحده و كفرنا بما كنّا به مشركين فلم يك ينفعهم ايمانهم لمّا رأوا بأسنا سنّة الله التى قد خلت فى عباده و خسر هنالك الكافرون)(غافر: 85) . روشن مى كند كه تسليم مى شوند ولى در ظاهر، فائده اى به حالشان ندارد همچنين دو آيه ذيل: (...ربّنا اطمس على اموالهم و اشدد على قلوبهم فلا يؤمنوا حتّى يروا العذاب الاليم)(انّ الذين حقّت عليهم كلمة ربّك لا يؤمنون * و لو جائتهم كلّ آية حتّى يروا العذاب الاليم)(يونس:88 و96 ـ 97) مى فهمانند كه كافران ايمان اختيارى كه با تفكّر در نظام عالم به دست مى آيد، نمى آورند و چون عذاب اليم را ديدند تسليم مى شوند، و اين غير از آيه ذيل است كه فرموده: (و ان من اهل الكتاب الاّ ليؤمننّ به قبل موته و يوم القيامة يكون عليهم شهيدا)(نساء: 159) آيه شريفه درباره حضرت عيسى است و مفهومش آن است كه تمام اهل كتاب پيش از مرگ خود به حضرت عيسى ايمان مى آورند و مى دانند كه خدا و پسر خدا نبوده است و ظاهر آيه آن است كه ضمير «به» به عيسى و ضمير «موته» به اهل الكتاب راجع است. الميزان و المنار در تفسير آيه گفته اند: هر يك از اهل كتاب در وقت مرگ و ديدن عالم شهود وضعشان عوض شده و يقين پيدا مى كنند كه عيسى پيغمبر و بنده خدا بوده است نه خدا و يا پسر خدا و يا دروغگو، در نتيجه حجّت خدا درباره عيسى بر يهود و نصارى تمام مى شود ولى باز پيداست كه اين ايمان ، فائده اى به حالشان نخواهد داشت. خلاصه اين كه: از مجموع آيات روشن مى شود ايمان و تسليم، واقعى و از ته قلب نيست و نظير: (قالت الاعراب آمنّا قل لم تؤمنوا و لكن قولوا اسلمنا و لمّا يدخل الايمان فى قلوبكم)(حجرات: 14) است.

سوم: شخص گناهكار كه هنگام مرگ مى گويد: (انّى تبت الآن) توبه اش قبول نيست و بى توبه از دنيا مى رود ولى معذّب بودنش مانند كافر حتمى نيست احتمال دارد به وسيله شفاعت يا رحمت خدا، بخشوده شود، ذيل آيه كه مى گويد: (اعتدنا لهم عذاباً اليماً) حكم اوّلى است و احتمال شفاعت و غيره را از بين نمى برد . بلى اگر شفاعت و رحمت خدا شامل حالش نشود، معذّب خواهد بود، در الميزان نيز به آن اشاره شده است.

چهارم: تفسير الميزان به استناد «على» و «لام» در (انّما التوبة على الله للذين) توبه را در صدر آيه و همچنين در (و ليست التوبه للذين...) به شهادت قيد (و هم كفّارٌ) توبه خدا گرفته است نه توبه عبد ; يعنى رجوع خدا براى كسانى است كه چنان باشند و براى كسانى نيست كه وقت مرگ توبه كنند و يا از كفر برگردند. در صافى نيز چنين فرموده است: مخفى نماند توبه خدا بر بنده در تمام قرآن با «على» متعدى شده است مثل: (فتاب عليكم) (بقره: 54) (فان الله يتوب عليه) (مائده: 39) (لقد تاب الله على النّبىّ) (توبه: 117) و امثال آنها و توبه بنده بسوى خدا در تمام قرآن با «الى» متعدى آمده نظير: (فانّه يتوب الى الله متاباً)(فرقان: 71) (فتوبوا الى بارئكم)(بقره: 54) (توبوا الى الله توبة نصوحاً)(تحريم: 8)، و امثال ذلك، و اين به مناسبت استعلاء حق تعالى و كوچكى بندگان است.

«على» در آيه (على الله للذين) گرچه از قبيل اول نيست ولى چون معنى تعهّد را مى رساند به نظر قوى بلكه حتمى مى رسد كه مراد از توبه، توبه خداست يعنى برگشتن خدا بر بنده به نفع كسانى است كه زود توبه كنند و خلاصه اين مى شود كه توبه خدا ، فقط براى كسانى است كه زود توبه كنند نه بر آنانكه هنگام مرگ توبه كنند و يا بر حال كفر بميرند.

در اين صورت آياتى كه درباره عدم قبول توبه فرعون و كفّار ديگر آورده شد از آيه دوم اجنبى هستند ; زيرا در آيه دوم توبه كفّار مطرح نيست بلكه مضمونش اين است كه: خدا بكسانى كه در وقت مرگ توبه كنند و به كسانى كه به حال كفر از دنيا بروند توبه نمى كند، جز اينكه بگوئيم چون توبه خدا به معنى قبول توبه بنده است بالملازمه به دست مى آيد كه از كافر در آن موقع توبه هست ولى خدا قبول ندارد. در اين صورت آياتى كه در خصوص فرعون و غيره نقل شد همه با اين آيه در يك سياق اند و اين سخن ، قوى و بلكه حتمى است.

درباره آيه: (انّ الذين كفروا بعد ايمانهم ثمّ ازدادوا كفراً لن تقبل توبتهم و اولئك هم الضالون)(آل عمران: 90) گفته اند چون توبه حقيقى از آنها سر نمى زند در مجمع فرموده: اگر توبه حقيقى داشته باشند هدايت مى يابند آخر آيه مؤيد قول اهل تفسير است. (قاموس قرآن)

از امام صادق (ع) روايت شده كه به داود پيغمبر وحى آمد كه اى داود چون بنده مؤمنم مرتكب گناهى شود و سپس به سوى من بازگردد و توبه كند و هرگاه به ياد گناه خويش افتد از من شرمسار بود وى را بيامرزم و گناه او را از ياد ملائكه نگهبانش ببرم و آن گناه را به حسنه مبدل سا زم و باكى ندارم كه من از هر مهربان مهربانترم (بحار:6/28). پيغمبر اكرم (ص) فرمود: «توبه كار ـ نزد خدا ـ مانند كسى است كه مرتكب گناه نشده باشد».

اميرالمؤمنين (ع) فرمود: «اى مردم خويشتن را به عطر استغفار خوشبو سازيد كه بوى گند گناه شما را رسوا نسازد».

و فرمود: «شفاعتگرى نيرومندتر از توبه نباشد».

امام باقر (ع) فرمود: «در توبه همين بس كه آدمى از كرده خويش پشيمان گردد».

امام جواد (ع) فرمود: «تأخير انداختن توبه در حقيقت خود را فريب دادن است، و امروز و فردا كردن در توبه سرگردانى است، و با خدا تعلل نمودن مايه تباهى و هلاكت است، و به گناه ادامه دادن ايمنى از مكر خدا است و جز زيانكاران ، كسى خود را از مكر خدا ايمن نداند».

امام باقر (ع) فرمود: «خداوند به توبه بنده اش خرسندتر است از آن كس كه مركب سوارى و توشه راهش را در شب تاريك گم كرده باشد و سپس آن را بيابد».

محمد بن مسلم گويد: امام باقر (ع) به من فرمود: «اى محمد! چون مؤمن توبه كند گناهش بخشوده گردد، پس وى عمل خويش را از سر گيرد; اما به خدا سوگند كه پذيرش توبه تنها براى اهل ايمان خواهد بود». عرض كردم: اگر وى پس از توبه باز هم به گناه برگردد و باز هم توبه كند آيا توبه اش پذيرفته مى شود؟ فرمود: «اى محمد بن مسلم تو گمان مى برى كه بنده مؤمن از گناه خويش پشيمان گشته پوزش طلبد و توبه كند و خداوند توبه اش را نپذيرد؟!» گفتم: اگر به تكرار ، گناه كند و توبه نمايد باز هم توبه اش قبول مى شود؟ فرمود: «هر بار كه مؤمن بسوى خدا بازگردد خدا نيز او را مى بخشايد كه خداوند بخشاينده اى مهربان است، توبه را مى پذيرد و از گناه درمى گذرد; مبادا مسلمانى را از رحمت خدا نوميد سازى!» . (بحار: 6 / 19 ـ 40)

امام باقر (ع) فرمود: «چون جان آدمى به اينجا رسد ـ و حضرت به گلوى خويش اشاره نمود ـ توبه عالم قبول نشود ولى توبه جاهل پذيرفته گردد» (بحار: 6 / 32). از امام صادق (ع) روايت شده كه دوستان خاندان پيغمبر (ص) تا توبه نكنند از دنيا نروند . (بحار: 47 / 320)

امام صادق (ع) فرمود: «هر مؤمن پس از ارتكاب گناه هفت ساعت فرصت توبه داده شود و چون استغفار نمود بخشوده گردد، و بسا شود كه وى پس از بيست سال به ياد گناه خويش افتد و توبه كند و خداوند او را ببخشايد، ولى كافر گناه خود را از ياد ببرد تا مورد بخشايش قرار نگيرد». (بحار:6/34)

از آن حضرت نقل است كه روزى موسى بن عمران در حال موعظه بود ناگهان يكى از مستمعين ـ كه تحت تأثير سخنان موسى قرار گرفته بود ـ گريبان خويش را چاك زد. به موسى وحى شد كه به وى بگو: گريبانت را مشكاف، دلت را براى من بشكاف (حال درونيت را دگرگون ساز) سپس امام فرمود: «روزى حضرت موسى از كنار يكى از ياران خود مى گذشت وى را به حال سجده ديده، پس از مدتى كه از آن راه بازمى گشت ديد او هنوز در سجده است. موسى نزد خود گفت: اگر حاجتش به دست من مى بود آن را برمى آوردم. وحى آمد كه اى موسى اگر او آن قدر سجده كند كه گردنش قطع شود از او نپذيرم تا گاهى كه وى از حالى كه نزد من ناپسند است به حالى برگردد كه من آن را مى پسندم». (بحار: / 352)

تَوبَة:

در وجه عدم ذكر «بسمله» در آغاز اين سوره اختلاف است، برخى گويند : بدين سبب بوده كه اين سوره با سوره انفال به يك سياقند چه در انفال از عهود و مواثيق سخن شده و در اين از رفع عهود از مشركان. و بعضى گفته اند: چون «بسم الله» بر امان دلالت دارد و اين سوره براى رفع امان نازل شده، و قول اخير از اميرالمؤمنين (ع) نقل شده است . (مجمع البيان)

تَوبَة:

توبه نصوح:

توبيخ:

تَوَتُّر:

توتيا:

تَوَثُّب:

تَوَجُّع :

تَوَجُّه:

تَوَجُّه به خدا:

منافقان كه از هر فرصتى عليه مسلمانان استفاده مى كردند به سم پاشى و شايعه پراكنى در ميان سپاه اسلام پرداختند و آنان را گفتند: به ما رسيده كه ابو سفيان اين بار سپاه فراوانى گرد آورده و شما آن روز كه جمعتان جمع و بدنتان سالم بود حريف وى نشديد اكنون كه عده اى از شما كشته شده و جز عده اى زخمى نمانده چگونه بر او پيروز شويد؟!

توجيه:

تَوَحُّد:

توحيد:

خداى متعال را در ذات و صفات (مانند علم و قدرت و حكمت) و افعال (مانند خالقيت و رازقيت) يكى دانستن و شريك از او سلب و نفى نمودن.

مرحوم صدوق در كتاب «اعتقادات» خود در اين باره مى گويد:

هر آن كس در ذات اقدسش قائل به تشبيه باشد مشرك است.

علم توحيد: علمى كه يكتائى خداوند و يگانگى ذات احديّت و صفات بارى تعالى و نفى شرك را به ادله عقليّه و نقليّه به اثبات رساند.

به واژه هاى: «يكتا پرستى» و «جبر» و «خدا» و «كلام» در اين كتاب رجوع شود.

توحيد:

توحيدى:

تَوَخِّى:

تَوَدُّد :

اميرالمؤمنين (ع) ـ فى وصيته لابنه ـ : «... و الزم نفسك التودّد و صبّر على مؤنات الناس نفسك ...» . (بحار:74/174)

تؤدة:

توديع:

به «بدرود» رجوع شود.

تورات :

كتاب آسمانى اين پيغمبر كه به صورت الواح بر او نازل گرديد . قرآن كريم مكرراً و به عناوين: توراة، الكتاب و الواح از آن تجليل و تقديس به عمل آورده و در جاهائى از قرآن به رديف انجيل و يا انجيل و قرآن ذكر شده، و گاه مستقلاً و به تنهائى از آن نام برده شده است.

آيات ذيل بيانگر اشارات فوق است: (و يعلّمه الكتاب و الحكمة و التوراة و الانجيل...و مصدّقاً لما بين يدىّ من التوراة و لأحلّ لكم بعض الذى حرّم عليكم...) (آل عمران: 48 ـ 50). (و كيف يحكّمونك و عندهم التوراة فيها حكم الله...إنّا انزلنا التوراة فيها هدى و نور...) (مائده: 44 ـ 45). (و لقد اخذ الله ميثاق بنى اسرائيل...و
قال الله إنّى معكم لئن اقمتم الصلاة و آتيتم الزكوة و آمنتم برسلى...فبما نقضهم ميثاقهم لعنّاهم و جعلنا قلوبهم قاسية يحرفون الكلم عن مواضعه...)(مائده: 12 ـ 13). (و منهم امّيون لا يعلمون الكتاب الاّ امانىّ و ان هم الاّ يظنون * فويل للذين يكتبون الكتاب بايديهم ثم يقولون هذا من عند الله...) (بقره: 78 ـ 79). (وعداً عليه حقا فى التوراة و الانجيل و القرآن...) (توبه: 111). (و كتبنا له فى الالواح من كل شىء موعظة و تفصيلا لكل شىء فخذها بقوة و أمر قومك يأخذوا باحسنها...)(اعراف: 145). (و لمّا سكت عن موسى الغضب اخذ الالواح و فى نسختها هدى و رحمة للذين هم لربهم يرهبون)(اعراف: 154). (انى رسول الله اليكم مصدقا لما بين يدىّ من التوراة) . (صفّ: 6)

به هر حال بخشى از تورات اصلى در تورات كنونى گنجانيده شده كه شايد به برخى از آن الواح دست يافته يا شفاهاً از اشخاص گرفته است .

دائرة المعارف لاروس ذيل واژه توراة مى نويسد: دانش روز و نيز تحقيقاتى كه در آثار قديم و تاريخ و علم لغات در آلمان به عمل آمده ثابت مى كند كه توراة را موسى ننوشته بلكه دانشمندانى از يهود يكى پس از ديگرى با اعتماد به نقلهاى شفاهى كه پيش از اسارت يهود به دست بابليان به آنها رسيده ، نوشته اند.

«نظرى به تورات فعلى»

2 ـ سفر خروج ، مشتمل بر چهل باب از شمارش اسامى فرزندان يعقوب كه به مصر آمدند شروع و به نقل خيمه اجتماع ختم مى گردد و تأسيس احكام يهود در كوه سينا و مواعده خدا با موسى و غيره در آن است.

4 ـ سفر اعداد ، داراى سى و شش باب و درباره سفرهاى بنى اسرائيل و راجع به ورود به اردن و كنعان و غيره مى باشد.

خرافاتى كه در اين كتاب آمده بيش از آن است كه در اين مختصر بگنجد، از باب نمونه به تعدادى از آنها اشاره مى شود:

در همين سفر باب 19 آيه 30 مى گويد دختران لوط به وى شراب نوشاندند و با او همبستر شدند و هر دو از او باردار گشتند و هر يك پسرى زائيد.

در سفر خروج باب 32 ساختن گوساله را به هارون نسبت مى دهد كه وى پس از تأخير موسى گوساله را بساخت و مردم را به عبادت آن دعوت كرد، در صورتى كه در باب 28 و 40 همان سفر آمده كه خدا هارون را تمجيد كرد و درباره او به موسى سفارش نمود.

در باب دوازدهم همين كتاب آمده كه ناتان فرستاده خدا پيش داود آمد و از اين كار انتقاد كرد و گفت: خدا مى گويد به عوض كارى كه درباره زن اوريا كرده اى زنان تو را گرفته پيش چشم تو به همسايه ات خواهم داد و او در برابر آفتاب با زنان تو خواهد خوابيد، تو در پنهانى زنا كردى اما من اين كار را پيش تمام بنى اسرائيل خواهم نمود . (نگارنده)

توران:

تَوَرُّط:

تَوَرُّع:

تَوَرُّك:

تورّك بر دو قسم است: مستحب، و آن چنان است كه نمازگزار ـ بين سجده ها يا بعد از هر دو سجده ـ بر سرين چپ بنشيند و هر دو پاى را از زير خود بيرون آورد و پاى چپ را بر زمين نهد و پشت پاى راست را بر باطن پاى چپ گذارد. كه مرحوم شيخ (قده) و جماعتى خبر حماد را اين نحو بيان داشته اند.