تَجاهُر:

تَجاهُل:

تجاهل العارف (اصطلاح بديعى): از محسنات معنويه است و آن سوق معلوم است مساق نامعلوم; مانند (انّا أو إيّاكم لعلى هدى أو فى ضلال مبين) و اين عمل را براى افاده چند معنى كنند.

قال الله سبحانه: (ءانتم اشدّ خلقا ام السماء).(نازعات:28)

يا رب آن روى است يا برگ سمنيا رب آن موى است يا مشك ختن

* * *

* * *

(فرهنگ معارف اسلامى)

تَجَبُّر:

تَجَدُّد:

تَجديد:

اميرالمؤمنين (ع): «الدهر يخلق الابدان و يجدّد الآمال و يقرّب المنيّة و يباعد الامنية» (بحار: 73 / 128). وعنه (ع) انه كان يجدد الوضوء لكل صلاة، يبتغى بذلك الفضل. (بحار: 80 / 310)

تجديد وضوء، به «وضوء» رجوع شود.

تَجذير:

تَجرِبَة:

و فرمود: اندوختن تجربه ها از جمله توفيقات است. (بحار: 69 / 410)

امام صادق (ع) فرمود: كم تجربه اى كه به انديشه خويش، خوش بين باشد; نبايد در سرورى طمع بندد. (بحار: 75 / 98)

تَجَرُّد:

تَجَرُّع:

«و نشهد ان محمدا عبده و رسوله، خاض الى رضوان الله كل غمرة، و تجرع فيه كل غصة» . (نهج : خطبه 194)

تَجَرِّى:

تجريد:

تَجريع:

تَجَزّى:

تَجزِية:

و در بديع آن است كه بيتى را به اجزاء متساويه قسمت نمايند و هر يك از اجزاء را به دو نيم نمايند كه سطر دوم در حرف روى مطابق قافيه باشد و سطر اول از آنها مسجّع به سجع ديگر آيد مثال:

(ابدع : 111)

تَجَسُّس:

پيغمبر (ص) فرمود: من مأمور نشده ام كه دلهاى مردم را نقب زنم (كه در آنها چه هست) و نه شكمهاى مردم را بشكافم. (كنز العمال: 31597)

عمر گفت: پس به بزرگوارى خود، مرا ببخش.

آرى! تجسّس بر كفار در حالت جنگ جهت آگاهى بر وضعيت دشمن، تا به تناسب اوضاع آنها در برابرشان مهيا و آماده شدن جايز است. چنانكه در جنگ خندق، رسول خدا (ص)، حذيفة بن اليمان را به تجسس بر لشكر قريش گماشت. حذيفه گويد: پيغمبر در دل شب مرا به نام خواند و فرمود: اى حذيفه به درون لشكر آنها برو وببين چه مى كنند و چه برنامه اى دارند، و چون برگشتى، اين راز را به كسى مگوى تا به نزد من آئى. من به درون لشكر قريش درآمدم، اما طوفان باد ـ به امر خداوند ـ آنچنان بر آنها وزيدن گرفته بود كه قرار و آرامى برايشان نگذاشته و خيمه و خرگاه آنها را به هم ريخته بود، ابو سفيان ـ فرمانده لشكر ـ سراسيمه فرياد مى زد كه اى گروه قريش هر يك از شما مردى را كه در كنارش قرار دارد شناسائى كند; مبادا دشمن در ميان ما نفوذ كرده باشد، كه سخنى با شما دارم. حذيفه گويد: من جلدى كردم و به آن كه در كنارم بود گفتم: كيستى؟ وى نام خود را گفت. آنگاه ابو سفيان گفت: اى همراهان، چنانكه مى دانيد، اين طوفان همه اوضاع ما را به هم ريخت، يهود بنى قريظه كه به مدد ما آمده بودند با ما بى وفائى كرده به جايگاه خويش گريختند...ودر اين شرائط ما را جز بازگشت به وطن چاره اى نيست... (تفسير ابن كثير: 5 / 430 ـ 431 ط دار الاندلس)

تَجَسُّم:

خلاصه كلام آنكه در روز قيامت، اعمال هر كس نصب العين او شده و به صور قبائح و يا زيبا نمودار مى شود (يوم تشهد عليهم ارجلهم و...) و زشت كاران و نيكوكاران هر يك نتيجه عمل خود را كه در دنيا انجام داده اند ببينند.

صدرا اين مسأله را به نحو خاصى مورد بررسى و توجه قرار داده و گويد شكى نيست كه هر عملى را اثرى است در نفس و اثرى است در خارج، و نفس انسان در مقابل اعمال و رفتار خود، متأثر مى شود و همانطور كه اعمال و رفتار هر كس را در خارج، آثار وجودى خاص است در نفس نيز اثرى مى گذارد كه مجموعه ملكات و فضائل و رذائل نفسانى، محصول اعمال و رفتار و بالجمله اكتسابات انسان است و هر يك از ملكات نفسانى را ظهورى است در هر يك از مواطن و قوابل، و هر صفت جسمانى و يا روحانى در مقام مقارنت و مجاورت با قابلى، اثرى در آن قابل مى گذارد و نحوه اثر آن در هر يك از مواطن و قوابل متفاوت است و همانطورى كه اعمال خارجى در نفس اثر مى گذارند، ملكات نفسانى نيز در خارج اثر مى كنند و آثارى از فضائل و رذائل نفسانى در خارج حاصل مى شود; مثلاً غضب، كبر، عجب، حقد و غيره كه از كيفيات و امور نفسانى هستند، آثارى از آنها در خارج ظاهر مى شود.

آياتى از قرآن كريم و نيز رواياتى در متون حديث به چشم مى خورد كه بظاهر و بنظره بدويه (و حسب معنى تحت لفظى) مى توان دعوى دلالت آنها را بر تجسم اعمال نمود، از جمله: (يومئذ يصدر الناس اشتاتاً ليروا اعمالهم * فمن يعمل مثقال ذرة خيراً يره * و من يعمل مثقال ذرة شراً يره)(زلزال: 6 ـ 8). (و وجدوا ما عملوا حاضرا و لا يظلم ربك احدا)(كهف:49). (يوم يحمى عليها فى نار جهنم فتكوى بها جباههم و جنوبهم و ظهورهم) . (توبه: 35)

عن امير المؤمنين (ع): «... فمن كان من المؤمنين عمل فى هذه الدنيا مثقال ذرة من خير وجده، و من كان من المؤمنين عمل فى هذه الدنيا مثقال ذرة من شر وجده» . (تفسير نور الثقلين: 5 / 650)

و رواياتى بدين مضمون كه عمل آدمى در قبر، ملازم و مصاحب اوست. وجوهى كه مفسرين و شارحين سلف در اين باره گفته اند يا قابل ذكر است عبارتند از:

2 ـ جزا و پاداش و پيامد عمل، خواه نيك و خواه بد.

اما آنچه كه بعضى نويسندگان در اين باره نوشته و خواسته اند، عمل و تجسّم آن را در اينجا به معنى حقيقى و عارى از تجوز و مجاز كارى معنى كنند، بدين بيان كه: عمل كه عبارت از حركات مخصوصى است، انرژى است، و انرژى همچون مادّه طبق اكتشافات علمى روز، از بين رفتنى نيست بلكه باقى و ماندگار است ... و روزگارى در مرأى و منظر عمل كننده ظاهر و نمايان مى گردد. اين سخن از جهاتى مخدوش است:

2 ـ اگر قرار باشد هيئت اصلى عمل مجدداً بر صحنه ظاهر شود، بايستى صحنه هائى مانند صحنه زنا و لواط نيز مجددا ظاهر گردد; عورت مفعول كه رؤيت
آن بر فاعل حرام و بعلاوه از نظر عقل و منطق نيز قبيح است در حضور زانى و لاطى و در ديد او ـ آنچنانكه او به آنجا نگاه مى كند، چه ديدن نيز عملى است كه بايستى روى صحنه بيايد ـ ظاهر شود.

تَجسيم:

قائل شدن جسم و جوهر براى خدا، چنانكه فرقه كراميه و مجسمه قائل بودند. اين فرق عقيده داشتند كه خداوند جسم است و از گوشت و خون تركيب يافته است چنانكه مقاتل بن سليمان و جز او گويند كه خدا نورى است مانند نقره سپيد و طول او باندازه هفت وجب خود اوست. برخى پاى فراتر گذاشتند و گفتند كه خدا به صورت انسان است و چون جوان بى مويى است كه موى زلفانش پر جعد و شكن است و يا گويند كه چون پيرمردى است با محاسن و موى سرى سپيد و سياهرنگ. (كشاف اصطلاحات الفنون، چاپ احمد جودت : 287 باختصار)

تَجَشُّم:

در دعاء مأثور آمده: «يا من لا يحتاج إلى تجشم حركة...» . (بحار: 86 / 175)

تَجَشُّؤ:

عن اميرالمؤمنين (ع) قال: «قال ابوجحيفه: اتيت النبى (ص) و انا اتجشّى، فقال لى: يا ابا جحيفة! اكفف جشاءك، فان اكثر الناس شبعا فى الدنيا اطولهم جوعا يوم القيامة ...» . (مستدرك: 16 / 222)

تَجفيف:

تَجَلُّد:

تَجَلّى:

(فلمّا تجلّى ربه للجبل)(اعراف:143) يعنى هنگامى كه خداى موسى در كوه جلوه نمود و به آيات خود، نشان داد كه او ديدنى نخواهد بود. يا بدين معنى كه حضرت عزت ـ جل شأنه ـ خود را به آياتى كه در كوه ظاهر ساخت به خواهندگان رؤيت، نشان داد. (مجمع البيان)

تَجليل:

امام عسكرى (ع): خوردن گوشت خوك به نزد خداوند آسانتر است از اين كه كسى را كه خداوند وى را حقير شمرده، تجليل نموده، بزرگ شمارى و القاب نيكان بر او نهى (بحار: 26 / 234). تجليل از دوستان خدا، به «احترام» رجوع شود.

تَجَمُّع:

تَجَمُّل:

محمد بن وليد كرمانى گويد: از حضرت جواد (ع) راجع به استعمال مشك پرسيدم، فرمود: پدرم دستور داده بود مقدارى مشك در مشكدانى به مبلغ هفتصد درهم تهيه كرده بودند، فضل بن سهل ذو الرياستين به پدرم نامه نوشت كه مردم در اين باره سخنانى مى گويند و اين كار شما را عيب مى پندارند. پدرم در پاسخ به وى نوشت: اى فضل! مگر خبر ندارى كه يوسف پيغمبر، لباسهاى ديبا با دكمه هاى زرين مى پوشيد و بر كرسيهاى طلا مى نشست و از معنويتش چيزى نكاست؟! سپس پدرم دستور فرمود غاليه اى (عطردان و بخوردان كه به مجلس مى آورند) به چهار هزار درهم برايش بسازند. (بحار: 49 / 103)

تَجمير:

تَجَنُّب:

تَجَنُّن:

تَجَنِّى:

تَجنيب:

تَجنيد:

تَجنيس:

تجنيس زايد: و اين را مذيّل نيز خوانند، چنان باشد كه هردو كلمه متجانس، در حروف و كلمات متفق باشند اما در آخر، يك حرف زيادت بود، مانند «انا من زمانى فى زمانة و من اخوانى فى خيانة».

تجنيس لفظ: اين صنعت، دو لفظ باشد كه در صدا مشابه و در حقيقت مخالف، مثل «ضاد» و «ظاء» و «صاد» و «سين»، مثال: (يومئذ ناضرة الى ربها ناظرة).

تجنيس مركب، آن است كه دو لفظ متجانس با يك كلمه مركب باشد، و اين دو نوع است: يكى آنكه در لفظ و خط مشابه باشند، و ديگر آنكه در لفظ متشابه و در خط مختلف (كه تجنيس مفروق است) مانند «تا زنده ام در راه مهر تو تازنده ام» «من مرده نيم و لكن مردنيم».

تجنيس مكرر ـ كه آن را مزدوج ومردّد نيز گويند ـ آنچنان است كه دبير يا شاعر در آخر اسجاع يا در آخر ابيات دو لفظ متجانس، كنار يكديگر بياورد، اگر در اول، لفظ اول زيادتى باشد، روا باشد; مثال «النبيذ بغير النغم غم و بغير الدسم سم» و «من طلب شيئا وجد وجد» و «من قرع بابا ولج ولج».

جرجانى گفته: تجنيس در اصطلاح ادب چند قسم است: تجنيس مضارع، و آن عبارت از اين است كه دو كلمه، تنها در يك حرف نزديك به هم اختلاف داشته باشند; مانند «ذارى» و «بارى». تجنيس تصريف، آنكه تجنيس، به بدل نمودن حرفى از حرف
ديگر صورت پذيرد، كه گاه آن دو حرف از يك مخرج باشند; مانند «ينهون عنه» و «ينأون عنه»، كه هاء و همزه هر دو از حروف حلق اند، و گاه آن دو حرف قريب المخرج باشند، مانند «مفيح» و «مبيح». تجنيس تحريف آنكه دو كلمه در حروف مشابه و در هيئت (حركات) مختلف باشند، مانند «بَرد» و «بُرد».

تَجَوُّز:

تَجَوُّع:

تَجَوُّف:

تَجويد:

اين مختصر از تجويد كه نگاشته آمد، امهات قواعد اين فن است كه تفصيل آن به كتب مدوّنه در اين علم، محول مى شود ولى اصل در اين علم آيه مباركه (و رتّل القرآن ترتيلاً)(مزمّل: 4) ، و رواياتى است كه از حضرات معصومين در اين باره آمده است و سپس اهل فن، فروعى تزيينى بر آنها مترتب ساخته اند.

از امير المؤمنين (ع) در معنى اين آيه چنين آمده: «بيّنه تبيينا و لا تهذّه هذّ الشعر و لا تنثره نثر الرمل» يعنى كلمات و حروف قرآن را واضح ادا كن و مانند خواندن شعر بسرعت مخوان و بسان دانه هاى ريگ پراكنده اش مساز.

و از امام صادق (ع) در معنى ترتيل آمده كه «هو ان تمكث و تحسن به صوتك» ترتيل آن است كه كلمات (يا حروف) را شمرده شمرده و با مكث و به آواز نيكو بخوانى.

و اما فقها، آن بخش از اصول تجويد را كه در عربيت قرآن، دخيل باشد مانند برخى وقفها و ادغامها، رعايتش لازم دانند و بيش از آن را در قرائت قرآن خواه در نماز يا غير نماز واجب ندانند.