ظَرباء :

جانورى مانند گربه، گنده بوى. انگور خوار. ظربان نيز گويند.

ظَرف :

جاى چيزى. آنچه در آن چيزى نهند. آوند. ج: ظروف. بيشتر در تداول عرب اناء و وعاء گويند.

استعمال ظروف طلا و نقره در شرع اسلام حرام است .

از امام كاظم (ع) روايت شده كه فرمود : ظرف طلا و نقره زيور كسانى مى باشد كه (به خدا و روز جزا) يقين ندارند .

از امام صادق(ع) نقل است كه پيغمبر(ص) در قدحهاى شامى كه از آنجا جهت آن حضرت به هديه مى آوردند آب مى نوشيد .

ابوالمقدام گويد : امام باقر (ع) را ديدم كه در ظرفى سفالين آب مى نوشيد . در حديث امام صادق (ع) آمده كه فرمود : هرگز ظرف غذاى خود را سر باز رها مسازيد .

ابن بزيع گويد : روزى به خدمت امام باقر (ع) رفتم آن حضرت مشغول صرف طعام بود و كاسه اى سياه محتوى سركه و زيتون پيش روى حضرت نهاده بود و در آن كاسه به خطى زرد نوشته بود (قل هوالله احد) . (سفينة البحار و بحار:66/409 ـ 527 و 46/297)

از اميرالمؤمنين (ع) روايت شده كه فرمود : هر ظرف چون چيزى در آن بريزى ظرفيتش كمتر شود جز ظرف علم كه هر چه دانش در آن جاى دهى وسيع تر گردد . (بحار:1/183)

هشام گويد : به امام كاظم (ع) گفتم : اگر به كسى برخوردم كه خواهان و جوياى علم باشد ولى عقل و خردى در آن حد ندارد كه گنجايش همه گونه مطالب را داشته باشد ؟ فرمود : با وى آرام آرام (و با رعايت احتياط) سخن بگو و خود را در معرض تهمت قرار مده . (بحار:1/155)

ظرفهاى يهود و نصارى و مجوس از حيث طهارت و نجاست ، به «اهل كتاب» رجوع شود .

ظَرف

(اصطلاح ادبى):

لفظى است كه به مفهومه فعل در آن واقع شود، خواه زمان باشد يا مكان، وهر يك از اين دو بر دو قسم منقسم ميگردند: مبهم ومعين، معين را محدود وموقت نيز گويند، ظرف زمان محدود مانند«جمعة» ونامعين مانند«حين». مكان معين مانند«مسجد، محراب» نامعين مانند«امام، يمين، يسار».

ظَرف

(مصدر) :

ظرافت. كياست، زيركى وهوشيارى. ج: ظُرَفاء ، ظِراف ، ظُرُف ، ظُرُوف و ظَريفون .

ظرف در زبان: بلاغت ورسائى گفتار، ودر چهره: زيبائى، ودر قلب: ذكاوت وهشيارى.

در حديث آمده: «آفة الظّرف الصلف». يعنى عيب ظرف (بمعنى جامع) زياده روى وتجاوز از حدّ است. (نهايه ابن اثير)

ظرفيّت :

گنجايش، وسع. چنان كه هر ظرفى را گنجايش معين وظرفيتى محدود است، تنزيلا آحاد انسان نيز از حيث استعداد فراگيرى مطالب، داراى ظرفيتهاى متفاوت ميباشد. به حديث هشام ذيل واژه ظرف(شماره1) رجوع شود.

ظُروف :

جِ ظرف. آوندها.

عن ابى قتادة، قال: قال ابو عبد الله (ع): «اتتهادون»؟ قلت: نعم يا ابن رسول الله. قال: «فاستديموا الهدايا بردّ الظروف الى اهلها».

يعنى ابو قتاده از امام صادق (ع) روايت كرده كه بمن فرمود: آيا بيكديگر هديه ميدهيد؟ گفتم: آرى اى فرزند رسول خدا. فرمود: پس با برگردانيدن ظرفهاى آن، اين سنت را بر قرار بداريد(چه اگر ظرف هديه بصاحبش برگردانيده شد، وى بار ديگر نيز اين كار را تكرار ميكند بخلاف اين كه اگر ظرف برگردانيده نشود). (بحار:75/45)

ظَريف :

سبك روح. خوش طبع. زيرك. خوش روى وزيبا. از معنى اخير: عن جميل بن دراج، قال: كنت عند ابى عبدالله(ع) فدخل عليه بكير بن اعين وهو ارمد، فقال له ابو عبد الله (ع) : «الظريف يرمد». فقال: وكيف يصنع؟ قال: «اذا غسل يده من الخمر مسحها على عينيه». قال: ففعلت ذلك فلم ارمد. (بحار:62/148)

بليغ وگويا. از اين معنى است سخن ابن سيرين: «الكلام اكثر من ان يكذب ظريف» يعنى لغت وسيع تر از آنست كه شخص بليغ بدروغ دچار گردد، چه وى ميتواند از مجاز ومانند آن استفاده كند. (نهايه ابن اثير)

ظَعن:

كوچ كردن. از جائى بجائى شدن. سير وسفر (وجعل لكم من جلود الانعام بيوتا تستخفونها يوم ظعنكم ويوم اقامتكم); و (خداوند) از پوست چهار پايان خانه و خيمه ها فراهم آورد كه از آنها هنگام كوچ وسفر ونيز در اوقاتى كه در جائى استقرار مى يابيد بجهت سبكيشان بهره بردارى كنيد . (نحل:80)

اميرالمؤمنين (ع) : «الا وانكم قد أُمرتم بالظعن و دُللتم على الزاد» : اى مردم، بدانيد كه شما را به كوچ كردن (ازاين جهان) امر كرده اند(نه به ماندن وجاخوش كردن) وبه فراهم نمودن زاد وتوشه راهنمائى كرده اند...(نهج : خطبه28)

ظُعُن :

جِ ظعينة. زنان. اصل ظعينة به معنى مركب سوارى است كه بر آن سوار شوند جهت ظعن يعنى سفر كردن وكوچ نمودن از جائى بجائى; زن را بدين جهت ظعينة گويند كه با همسر خود كوچ كند بهر جا كه وى كوچ كند. وبقولى ظعينه زنى را گويند كه در هودج سوار باشد، سپس به هودج نيز ظعينة گفتند. (نهاية ابن اثير)

ظَعينة :

زن. زن كه در هودج باشد. كجاوه.

ظَفار :

نوعى از بوى خوش است برشكل ناخن بر كنده. ودر حديث است: «و عليها عقد من جزع ظفار». كه مراد همان نوع عطر است كه آن را سوراخ ميكرده ودر گردنبند بكار ميبرده اند.

ظَفَر :

پيروزى . (وهو الذي كفّ ايديهم عنكم و ايديكم عنهم ببطن مكة من بعد ان اظفركم عليهم). (فتح: 24)

اميرالمؤمنين (ع) : «الظفر بالحزم، والحزم باجالة الرأى، والرأى بتحصين الاسرار» (نهج : حكمت48) . «لايعدم الصبور الظفر وان طال به الزمان» (نهج : حكمت153) . «العفو زكاة الظفر» (نهج : حكمت211) . «خذ على عدوّك بالفضل، فانه احلى الظفرين» . (نهج : نامه31)

امام صادق (ع) : «شيعتنا اهل الهدى واهل التقى واهل الخير واهل الايمان واهل الفتح والظفر» . (بحار: (68/186)

ظُفر :

ناخن. ج: اظفار واظافير. بضم فاء نيز بدين معنى است.

ذو ظفر : ناخن دار . مرغان چنگال دار. (وعلى الذين هادوا حرّمنا كلّ ذى ظفر ومن البقر والغنم حرّمنا عليهم شحومهما الاّ ما حملت ظهورهما او الحوايا...) . (انعام:146)

ظَفيرة :

پودنه جويبارى.

ظِلّ :

سايه. فىء. مقابل ضِحّ وآفتاب. وبرخى گفته اند: ظل سايه اول روز است وفىء سايه آخر روز. پناه. كنف. ج: ظلال. اظلال. ظلول. (فسقى لهما ثم تولّى الى الظلّ)(قصص:24) . (ودانية عليهم ظلالها ذُلِّلَت قطوفها...) . (انسان:14)

ظلّ ظليل : زندگى لذت بخش. (لهم فيها ازواج مطهرة وندخلهم ظلّاً ظليلا). (نساء57)

اميرالمؤمنين (ع) : «فانها (اى الدنيا) عند ذوى العقول كفئ الظلّ، بينا تراه سابغا حتى قلص، وزائدا حتى نقص». (نهج : خطبه63)

ظَلّ :

دوام وپيوستگى. (وانظر الى الهك الذى ظلت عليه عاكفا) . (طه:97)

ظِلال :

سايبان. جِ ظِلّ. جِ ظُلّة.

در حديث رسول آمده: «الجنة تحت ظلال السيوف» . (نهاية)

ظَلام :

تاريكى يا تاريكى اول شب.

ظِلام :

جِ ظُلمة.

ظَلاّم :

بسيار ستم. مطلق ظالم: (وان الله ليس بظلّام للعبيد) . (آل عمران:182)

ظُلامة :

داد. مظلمة. داد خواهى. ستم.

ظَلاميّة :

فرقه اى كه با سواد شدن عموم مردم را نپسندند.

ظُلَّة :

سايبان (واذ نتقنا الجبل فوقهم كانه ظلّة) (اعراف:171). (فكذبوه فاخذهم عذاب يوم الظلة) . (شعراء:189)

يوم الظلة: روز هلاكت ملوك مدين بزمان شعيب پيغمبر، عذاب يوم الظلة، گفته اند: ابرى كه زير آن سموم (بادگرم) بوده ياابرى كه به آنان سايه افكند وبزير آن گرد آمدند وپناه بردند از حرارت بسيار كه بديشان رسيده بود، وآن ابر بر آنان فرود آمد ودر ميان گرفت.

ظلع :

شأن، حالت. فى المثل: لايربع على ظلعك من ليس بحزنه امرك. يعنى به شأن تو اعتنا نكند آن كه در غم تو نيست . اربع على ظلعك: بازدار خود را از كارى كه توان آن را ندارى. دريكى از نامه هاى اميرالمؤمنين (ع) به معاويه آمده: «الا تربع ايها الانسان على ظَلعك؟» اى انسان آيا به شأن خويش نمى ايستى وبحدّ خود قناعت نميكنى؟! (نهج : نامه28)

لنگيدن شتر ومانند آن: «وليستأن بالنقب والظالع» . (نهج : نامه25)

ظَلف :

بازداشتن: «وظلف الزهد شهواته» يعنى بى رغبتى بدنيا وى را از پيروى از شهوات باز داشته (نهج: خطبه82). باطل: ذهب دمه ظلفا : يعنى خونش به هدر رفت.

ظِلْف :

سُم شكافته، مانند: سم گاو وگوسفند وبز وجز آن، ژنگله.

ذوات الظلف : ژنگله داران. سُمِ ناشكافته را حافِر گويند.

مجازا به حيوان سم شكافته نيز اطلاق ميشود:«وقرى منقطعة لايزكو بها خف ولا حافر ولاظِلف...» . (نهج : خطبه190)

ظُلم :

بناجايگاه نهادن چيزى را. ستم. بيداد. ستمگرى.

صاحب كشاف اصطلاحات الفنون گويد: ظلم، بالضمّ والفتح و سكون اللام ، لغة وضع الشىء فى غير محله . و فى الشريعة عبارة عن التعدى عن الحق الى الباطل وهو الجور . وقيل هو التصرف فى ملك الغير و مجاوزة الحد . كذا فى الجرجانى . وهو مستحيل على الله تعالى اذ هو التصرف فى حق الغير بغير حق او مجاوزة الحد و كلاهما محال اذ لا ملك ولا حق لا حد معه بل هو الذى خلق المالكين و املاكهم و تفضل عليهم بها و عهد لهم الحدود و حرم و احل فلا حاكم يتعقبه ولاحق يترتب عليه . و ما ذكر من استحالة الظلم عليه تعالى هو قول الجمهور . و قيل بل هو متصور منه لكنه لا يفعله عدلا منه و تنزها عنه . لانه تعالى تمدح بنفيه فى قوله : (و ما انا بظلام للعبيد) . و الحكيم لا يتمدح الا بما يصح منه . فان الاعمى لو تمدح نفسه بانه لا ينظر الى المحرمات ، استهزىء به . و هذا غير سديد . لما تقرر ان حقيقة الظلم وضع الشىء فى غير محله بالتصرف فى ملك الغير او مجاوزة الحد . و مع النظر بهذا يجزم كل من له ادنى لبّ باستحالته عليه سحانه . اذ لا يتعقل وقوع شىء من تصرفه فى غير محله . و كان مدعى تصوره منه سبحانه يفسره بما هو ظلم عند العقل لو خلى و نفسه من حيث عدم مطابقته لقضية فحينيذ يكون لكلامه نوع احتمال بخلاف ما اذا فسره بالاول . فان دعوى تصوره منه سبحانه فى غاية . و يجاب عن التمدح المذكور بان هذا خارج عن قضية الخطاب العادى ، المقصود به زجر عباده عنه و اعلامهم بامتناعه عليهم بالاولى فهو على حدّ ; (لئن اشركت ليحبطنّ عملك) . و هذا فنّ بليغ لا ينكره الا كل جامد الطبع . فامتنع القياس على قول الاعمى . كذا ذكر ابن الحجر فى شرح الاربعين للنووى فى الحديث الرابع و العشرين . و فى التفسير الكبير قالت المعتزلة ، ان قوله تعالى : (ان الله لا يظلم مثقال ذرّة) الاية ، دال على ان العبد يستحق الثواب على طاعته . و انه تعالى لو لم يثبه لكان ظالماً . و الجواب انه تعالى لما وعدهم الثواب على تلك الافعال فلو لم يثبهم عليها لكان ذلك فى صورة الظلم فلهذا اطلق عليه اسم الظلم . انتهى .

ظلم در علم اخلاق به دو قسم تقسيم شده : ظلم به معنى عام كه آن تجاوز از خط اعتدال است در هر چيز و اين نوع ظلم شامل همه رذائل اخلاقى مى شود . و ظلم به معنى خاص كه جور نيز بدان اطلاق مى شود و آن عبارت است از زيان رساندن به غير و آزار دادن به آن اعم از قتل و ضرب و شتم و تهمت و غيبت و تجاوز به مال و آبروى اشخاص .

(ان الشرك لظلم عظيم) ; شرك به خدا ستمى بس بزرگ است (لقمان:13) . (ولا تحسبن الله غافلا عما يعمل الظالمون انما ...); هرگز مپندار كه خداوند از كردار ستمگران غافل باشد بلكه كيفر آنها را به روزى موكول سازد كه ديدگانشان در آن روز خيره و حيران بود (ابراهيم:42) . (و سيعلم الذين ظلموا اى منقلب ينقلبون) ; ديرى نشود كه ستمگران بدانند به چه سرانجام وخيمى رسيده اند . (شعراء:227)

رسول اكرم (ص) فرمود : خوار و بى مقدارترين خلق نزد خداوند آن كس است كه متصدى امرى از امور مسلمين باشد و در ميان آنان به عدل و داد رفتار نكند . و فرمود : يك ساعت جور و ستم در مورد يك حكم نزد خداوند سخت تر و سنگين تر است از نود سال گناه . و فرمود : از ظلم بپرهيزيد كه ظلم در قيامت ظلمات خواهد بود . و فرمود : هر كه از قصاص خدائى بيمناك بود از ظلم به مردم دست بردارد .

اميرالمؤمنين (ع) فرمود : ظلم سه قسم است : ظلمى كه بخشوده نگردد و ظلمى كه از آن چشم پوشى نشود (و خداوند بر آن اقدام نمايد) و ظلمى كه از آن صرف نظر شده و مورد مطالبه قرار نگيرد . اما ظلمى كه بخشوده نمى شود شرك به خداوند است كه فرمود : (ان الله لا يغفر ان يشرك به) و اما ظلمى كه بخشوده مى شود ظلمى است كه بنده به خود كند ، و اما ظلمى كه از آن چشم پوشى نمى شود ظلمى است كه بندگان به يكديگر روا دارند ، قصاص در آنجا سخت است ، حساب زخم چاقو و زدن تازيانه نيست كه اينگونه عذابها نزد آن ناچيز است .

و فرمود : هر آنكس از خداى خويش بترسد دست از ظلم بردارد .

پيغمبر اكرم (ص) فرمود : نفرين مظلوم در باره ظالم مستجاب است گرچه مظلوم خود گنهكار باشد .

ابوحمزه ثمالى از امام باقر (ع) روايت كند كه فرمود : پدرم در مرض موت مرا به سينه خود چسبانيد و فرمود : اى فرزندم تو را وصيتى كنم كه پدرم هنگام وفات مرا بدان وصيت نمود و او فرمود : پدرم پيش از قبض روح مرا به اين امر وصيت كرد كه : اى فرزندم بپرهيز از ظلم به كسى كه جز خدا مدافعى ندارد .

نيز از آن حضرت رسيده كه : خداوند از ظالم جز به ظالم ديگر انتقام نستاند .

مرحوم كلينى در كافى آورده كه پيرمردى از قبيله نخع گفت : به امام باقر (ع) عرض كردم : من از زمان حجاج تاكنون والى بوده ام آيا توبه ام پذيرفته مى شود ؟ حضرت مرا پاسخ نداد و ساكت ماند ; سؤالم را تكرار نمودم ، فرمود : نه ، تا اينكه هر حقى به صاحبش برگردانى .

امام صادق (ع) ذيل آيه (ان ربك لبالمرصاد) ; پروردگات در كمين است فرمود : معبرى است بر صراط كه هيچ بنده از آن نگذرد كه ظلمى با خود به همراه داشته باشد .

نيز از آن حضرت رسيده كه : خداوند تبارك و تعالى براى هر حكومتى مدتى مقرر فرموده كه اگر سران آن حكومت به عدل و داد در ميان رعيت رفتار كنند آن مدت تمديد شود و اگر ستم كنند به اندك مدتى سپرى گردد .

از عيسى بن مريم (ع) روايت شده كه فرمود : همچنان كه اگر در خانه اى آتش افتد بايستى آن را ويران ساخت و گرنه آتش به ديگر خانه ها سرايت كند ، اگر نخستين ستمگر از ستم بازداشته نشود موجب جرأت ديگر ستمگران گردد و ستم ادامه يابد .

در حديث است كه اگر كسى به ديگرى ستم كرده و اكنون (كه به خود آمده) به ستمديده دسترسى ندارد براى او نزد خداوند طلب آمرزش كند كه اين كفاره آن ظلم باشد .

اميرالمؤمنين (ع) فرمود : برنده ترين رشته اجتماع ظلم قاضيان است . از حضرت رسول (ص) آمده كه سه كسند كه اگر به آنها ستم نكنى آنها به تو ستم نمايند : فرومايه و همسرت و خدمتكارت . (بحار:75/308 ـ 312 و 7/271 و 74/139 و 14/308 و 4/103 و سفينة البحار و غررالحكم)

در حديث آمده كه خداوند به داود (ع) وحى نمود كه به ستمگران بگوى: مرا ياد نكنند، زيرا بر من است كه اگر كسى مرا ياد كند وى را ياد كنم، وچون ستمگر را ياد كنم براو لعنت فرستم.

امام باقر (ع) فرمود: هرگز نشده كه يكى بديگرى ستمى روا دارد جز اين كه خداوند متعال، وى را در جان يا مالش عقوبت كند.

مردى به آن حضرت عرض كرد: يا ابن رسول الله من روزگارى در اين حكومت (بنى امية) متصدى زمامدارى بوده ام، آيا توبه ام قبول ميشود؟ حضرت فرمود: خير، مگر اين كه حق هر كسى كه بدست تو وتوسط تو پايمال شده ادا كنى.

از امام صادق (ع) روايت شده كه فرمود:«اما ان المظلوم يأخذ من دين الظالم اكثر مما يأخذ الظالم من مال المظلوم» سپس فرمود: كسى كه بديگران بدى ميكند نبايستى از اين كه ديگرى به وى بدى كند منزجز گردد وبرنجد، زيرا آدمى كِشته خويش را ميدرود، وهرگز كسى ثمر شيرين را از بذر تلخ ندرويده، چنان كه بذر شيرين را جز برِ شيرين محصولى نباشد.

وفرمود: «من ظلم سلط الله عليه من يظلمه، او على عقبه او على عقب عقبه» . قال الراوى: قلت: هو يظلم ، فيسلط الله على عقبه او على عقب عقبه ؟! قال (ع) : «فان الله تعالى يقول: (وليخش الذين لو تركوا من خلفهم ذرية ضعافا خافوا عليهم فليتقوا الله وليقولوا قولاً سديداً)» .

مرحوم نراقى در ذيل اين حديث ميگويد: ظاهر آنست كه اثر ظلم پدران بفرزندانى برسد كه بظلم پدران خويش راضى باشند وظلم آنها را تأييد كنند، يا اين كه نتيجه ظلم آنها بفرزندان رسيده باشد به اين معنى كه بخشى از اموال مظلومين به آنها عايد شده باشد.

نيز از امام صادق (ع) روايت است كه: كسى خود شخصاً مرتكب ومباشر ظلم باشد وآنكس كه وى را در آن ظلم يارى داده وكسى به آن كار راضى باشد هر سه در آن ظلم شريكند.وفرمود: كسى كه ظلم ظالمى را توجيه كند(واز او طرفدارى نمايد) خداوند كسى را بر او مسلط سازد كه به وى ظلم كند وچون از شر او بخدا پناه برد دعايش مستجاب نگردد وى را در اين مصيبت اجر وپاداشى نباشد.

رسول خدا (ص) فرمود: هركه با ظالمى راه برود نزد خداوند مجرم شناخته شود. وفرمود: چون روز قيامت شود منادى ندا كند: كجايند ستمگران وياران ستمگران وكسى كه دوات مركبى را براى آنها ليقه كرده يا سر كيسه اى را براى آنها بسته يا نوك قلمى را براى آنها مقراض كرده باشد، اينها را نيز بهمراه آن ستمگران محشور سازيد . (جامع السعادات:2/168)

در نامه امير المؤمنين (ع) به مالك اشتر آمده: «... ومن ظلم عباد الله كان الله خصمه دون عباده، ومن خاصمه الله ادحض حُجَتَهُ ، وكان لله حربا حتى ينزع أو يتوب ، وليس شىء ادعىالى تغيير نعمة الله وتعجيل نقمته من اقامة على ظلم ، فان الله سميعٌ دعوة المضطهدين ، وهو للظالمين بالمرصاد...» . (نهج : نامه53)

وفرمود: «... وظلم الضعيف افحش الظلم...» وفرمود: «ولايكبرن عليك ظلم من ظلمك ، فانه يسعى في مضرته ونفعك ...» . (نهج : نامه31)

«ظلم به خود نمودن»

از دستورات شرع انور سرپيچى نمودن وخويشتن را در معرض خشم پروردگار قرار دادن ، عنوانى كه در قرآن كريم بتكرار آمده ، چنان كه اين تعبير در روايات نيز عنوان شده است :

از حضرت رسول (ص) حديث شده كه هر آن كس كه به خود ستم كرده باشد در روز پنجاه هزار ساله قيامت بازداشت شود تا گاهى كه غم و اندوه در عمق وجودش درآيد آنگاه مورد رحم خداوند قرار گيرد و به بهشت رود . (بحار:7/128)

ظُلَم :

جِ ظلمة. تاريكيها.

ظُلَم :

سه شب متصل به شبهاى دُرع ، يعنى نوزدهم وبيستم وبيست ويكم. جِ ظلماء. اين جمع سماعى است كه قياس جمع ظلماء ظَلم است.(قاموس)

ظَلَم :

كالبد. كوه.

ظَلماء :

تاريكى ، ليلة ظلماء: شبى نيك تاريك ، يكى از سه شب متصل به شبهاى دُرع.

ظُلُمات :

جِ ظلمت ، تاريكيها ،قسمتى از زمين بشمال كه بعقيده قدما بدانجا دائماً شب باشد وآب حيوان بدانجا است وبزمين آن گوهرها پراكنده است واسكندر وخضر بطلب آب حيات بدانجا شدند وخضر آب زندگى بخورد وزنده جاويد ماند. (الله ولىّ الذين آمنوا يخرجهم من الظلمات الى النور)(بقرة:257) . (هو الذى يصلّى عليكم وملائكته ليخرجكم من الظلمات الى النور). (احزاب:43)

ظلمات ثلاث :

كه در قرآن كريم آمده است ، باصراحت در آيه 6 از سوره زمر ، وبدون قيد عدد در آيه 88 از سوره انبياء. (... يخلقكم فى بطون امهاتكم خلقا من بعد خلق فى ظلمات ثلاث...) كه تفسير شده به ظلمت شكم مادر وظلمت رحم وظلمت مشيمة (بچه دان). وبقول ديگر: ظلمت شب وظلمت پشت پدر وظلمت رحم وظلمت شكم.

(وذا النون اذ ذهب مغاضبا فظنّ ان لن نقدر عليه فنادى فى الظلمات ان لا اله الاّ انت سبحانك انى كنت من الظالمين)يعنى ظلمت شب وظلمت دريا وظلمت شكم ماهى. (مجمع البيان)

ظُلمت :

ظلمة . تاريكى . ج : ظلمات.

ظُلمة :

تاريكى ج : ظلمات . به «ظلمت» رجوع شود.

ظَلَمَة :

جِ ظالم ، ستمگران ، اميرالمؤمنين (ع) : «للظالم من الرجال ثلاث علامات: يظلم مَن فوقه بالمعصية ، ومَن دونه بالغلبة ، ويظاهر القوم الظلمة» . (نهج : حكمت 350)

ظَلوم :

سخت ستمكار ، (... انه كان ظلوما جهولا) ; انسان بار امانت را بدوش كشيد كه وى سخت ستمكار بود(به ارتكاب گناهان) سخت نادان بود (به موفقيت امانت واهميت آن). (احزاب:72)

ظَليل:

سايه دار ، ظل ظليل : سايه دائم ، سايه تمام ، سايه كشيده ، يا مبالغه است.

ظَليم :

شتر مرغ نر ، مرغ آتش خوار.

ظَليمة :

شير كه پيش از جغرات شدن خورده شود ; يقال : سقانا ظليمة طيبة . داد خواهى : الظليمة! الظليمة! فغان! فغان!

ظَماء :

تشنه شدن يا سخت تشنه شدن ، تشنگى . فى الحديث: «من صام لله فى يوم صائف شفاه الله على الظمأ من الرحيق المختوم» . (بحار:8/114)

اميرالمؤمنين(ع) : «لا يهلك على التقوى سنخُ اصل ، ولا يظمأ عليها زرع قوم ...» . (نهج : خطبه 16)

ظَمآن :

تشنه ، مؤنث آن ظمئى ، ج : ظِماء. (والذين كفروا اعمالهم كسراب بقيعة يحسبه الظمئان ماء ...). (نور:39)

عن ابى عبدالله (ع) : «ان المؤمن ليسكن الى المؤمن كما يسكن الظمئان الى الماء البارد» (بحار:67/165). وعنه (ع) : «العدل احلى من الماء يصيبه الظمئان ...» . (بحار:75/36)

ظَنّ :

پنداشت ، گمان ، طرف راجح از دو طرف اعتقاد غير جازم ، مقابل وهم ، (فظن ان لن نقدر عليه) يونس گمان برد كه هرگز بر او سخت نگيريم . (انبياء:87)

اميرالمؤمنين (ع) : «من ظنّ بك خير فصدّق ظنه» . (نهج : حكمت248)

از سخنان امير المؤمنين (ع) ـ در نامه خود بحاكم مصرـ : «لاتدخلن فى مشورتك بخيلا يعدل بك عن الفضل ويعدك الفقر ، ولا جبانا يضعفك عن الامور ، ولا حريصا يزيّن لك الشره بالجور ، فان البخل والجبن والحرص غرائز شتى يجمعها سوء الظن بالله».

در جاى ديگر از اين نامه آمده است: «واعلم انه ليس شىء بأدعى الى حسن ظنّ راع برعيته من احسانه اليهم وتخفيفه المؤونات عليهم وترك استكراهه ايّاهم على ما ليس له قِبَلَهم ، فليكن منك فى ذلك امر يجتمع لك به حسن الظن برعيتك ، فان حسن الظن يقطع عنك نصبا طويلا ، وان احق من حَسُن ظنك به لمن حسن بلاؤك عنده ، وان احق من ساء ظنك به لمن ساء بلاؤك عنده» . (نهج : نامه53)

«ليس من العدل القضاء على الثقة بالظن». (نهج : حكمت220)

پيروى از ظن در امور اعتقاديه را قرآن بسى نكوهش نموده و آن را برخلاف عقل دانسته : (ان يتبعون الاّ الظن و ان الظن لا يغنى من الحق شيئا) آنان جز از ظن پيروى نكنند در صورتى كه ظن و گمان در رسيدن به حق كارساز نباشد (نجم:28) . و در احكام فرعيه آيا ظن حجيت دارد يا خير ميان اصوليين اختلاف است ، بعضى آن را حجت دانند به اين دليل كه ادله قطعيه چون اخبار متواتره و محفوفه به قرائن به همه موارد محل ابتلاء وافى نبوده و معلوم است كه ما در حكم بهائم نيستيم كه بلاتكليف باشيم و ظن اقرب به علم است پس چاره اى جز عمل به ظن نباشد . و برخى گويند : علاوه بر اين كه ظن مانند علم ، حجيت ذاتى ندارد و در قرآن هم بسى از اتباع آن نكوهش شده است آنچنان كمبودى كه شما مى گوئيد هم وجود ندارد زيرا گرچه احكام معلومة الصدور به قدر نياز در دسترس نيست ولى احكام معلومة الحجية و مظنوناتى كه حجيتشان از نظر شارع مقدس تأييد و امضاء شده مانند خبر واحد معتبرالسند و ظاهر كتاب و اجماعات منقوله به قدر كافى در دسترس هست ، و به تعبير ديگر ظنون خاصه و مظنونات معتبره كه حجيتشان قطعى مى باشد به ظن عام نوبت نمى دهد . (كتب اصوليه)

ظن در اتيان افعال ، مانند ظن به اين كه فلان نماز را ادا نموده باشد يا فلان دَين را پرداخته باشد ، در حكم شك ومجراى اصل است.

ظن در ركعات نماز مانند ظن به اين كه اين ركعت ركعت چهارم نماز است ، در حكم يقين ميباشد.

ظِنانَة :

تهمت.